historiografia
 
Encyklopedia PWN
historiografia
[gr. historía ‘badanie’, ‘informacja’, ‘opowiadanie’, gráphō ‘piszę’],
pisarstwo historyczne, nagromadzone teksty dotyczące przeszłości, nauka historyczna.
Najdawniejszą formę historiografii nazwać można religijno-komemoratywną (przez zapiski kronikarskie dotyczące niektórych zdarzeń chciano je upamiętnić, jak i przypodobać się bogom, których czyny bezpośrednio splatały się z czynami ludzi). Z czasem zapiskom o przeszłych zdarzeniach nadawano znaczenie praktyczne: uświetnianie czynów, szukanie wzorców postępowania (historia magistra vitae), upamiętnianie początków religii; w ten sposób wykształciła się tzw. historiografia pragmatyczna; należą do niej historyczne teksty egipskie, hetyckie, izraelskie (związane m.in. z redagowaniem ksiąg Starego Testamentu) i in.; przede wszystkim jednak historiografia pragmatyczna rozwijała się w starożytnej Grecji (Herodot, Tukidydes) i Rzymie (Liwiusz, Tacyt). Rzymianie traktowali dzieła historyczne jako formę filozofii i literatury, a historię jako dramat oparty na danych z prawdziwego życia. Grecy i Rzymianie w swych dziełach historycznych odtwarzali (różnie liczone) chronologiczne ciągi zdarzeń, lecz w ich koncepcji świata czas biegł cyklicznie. Odmienny model rozumienia dziejów i historii wykształcił się wówczas (trwając aż do czasów najnowszych) w Chinach i na innych terenach Dalekiego Wschodu; jego osią stała się filozofia Konfucjusza, według której fakty (historyczne i współczesne) miały przemawiać „same”, bez pośrednictwa historyka, tak by wyciągać z nich nauki moralne, przy czym czas, który łączył takie zbiory relacji o faktach nie miał charakteru ani cyklicznego, ani linearnego, lecz „oscylujący”. Historiografia średniowieczna w europejskim kręgu kulturowym była traktowana jako służebnica teologii, mająca na celu odtwarzanie działań opatrzności boskiej; pod wpływem chrześcijańskiej wizji świata (od stworzenia do sądu ostatecznego) uzyskała linearny kościec chronologiczny, którego punktem centralnym stało się narodzenie Chrystusa; ten sposób liczenia czasu do historiografii wprowadził na przełomie VII i VIII w. Beda Czcigodny; sposób liczenia czasu przed narodzeniem Chrystusa został wprowadzony ok. tysiąc lat później; koncepcję wieków średnich jako epoki, która nastąpiła po upadku Rzymu, wprowadził do historiografii w XV w. F. Blondus. Pierwszym wybitnym autorem, którego Chronologiczne Kanony oznaczały przejście od retorycznej historiografii starożytnej do linearnej, której osią była myśl chrześcijańska, był na przełomie III i IV w. Euzebiusz z Cezarei; następnie wśród najwybitniejszych, m.in.: święty Augustyn, Orozjusz, Otto z Fryzyngi. Od XI i XII w. rozwijało się coraz więcej rodzajów historiografii: mniej już prymitywne rocznikarstwo, natomiast coraz liczniejsze kroniki, opisy czynów, podróży, pamiętniki, biografie (w tym żywoty świętych); charakterystyczną cechą było pojawienie się historiografii miejskiej (np. Kronika florencka G. Villaniego). Pojawiło się pisarstwo historyczne w językach narodowych, jak sławne Kroniki J. Froissarta. Osobnym nurtem była bogata historiografia bizantyńska (Prokopiusz z Cezarei, VI w.), wywierająca wpływ na ruskie piśmiennictwo historyczne. Historiografia arabska w sposób nowatorski rozwijała typ historiografii uprawiany przez Herodota, tzn. z uwzględnieniem analizy czynników geograficznych i etnograficznych; najwybitniejszym jej przedstawicielem w XIV w. był Ibn Chaldun, autor m.in. dzieła Al Mukaddima [‘prolegomena’], który dużą znajomość źródeł łączył z krytycyzmem. Od XV w. w historiografii zaczęto stosować krytycyzm wobec źródeł historycznych, m.in. L. Valla rozpoczął studia krytyczne nad Biblią i historią papiestwa. Jednak nurt krytyczny wraz z początkami tzw. nauk pomocniczych historii był charakterystyczny dopiero dla historiografii nowożytnej. Pod wpływem kruszenia się uniwersalizmu papieskiego i cesarskiego oraz rozwoju nowożytnych państw z ich racjami stanu oraz rozłamu reformacyjnego w Kościele historiografia zainteresowała się w większym stopniu treściami świeckimi, dzieje Kościoła zaś stały się przedmiotem polemik. Do ogromnego wzrostu zainteresowania historią przyczyniło się rozpowszechnienie druku. Historiografię tego okresu można nazwać erudycyjną, gromadziła bowiem wiedzę o przeszłości, rozwijając zarazem metody jej badania (J. Bodin, G.J. Voss, N.L. de Fresnoy). Do rozwoju krytyki źródeł przyczyniły się zwłaszcza ośrodki kościelne, dokonując reinterpretacji historii Kościoła i historii świętych. J. Bolland zapoczątkował serię pt. Acta sanctorum, a J. Mabillon opracował pierwszy podręcznik dyplomatyki (De re diplomatica libri sex 1681–1704). W związku z reformą papieża Grzegorza XIII w XVI w. wiele pisano o mierzeniu czasu (J. Scaliger, D. Petavius). Powstały syntezy dziejów chrześcijaństwa: protestancka M. Flaciusa i katolicka C. Baroniusa i in. W każdym kraju powstawały liczne dzieła o ich historii i wydawnictwa źródłowe, nowe podręczniki metod i nauk pomocniczych. Do licznego zastępu historyków należeli m.in.: N. Macchiavelli, H. Grotius, W. Camden, S. Puffendorf. Stopniowo pragmatyzm historiografii nowożytnej był zastępowany obiektywizmem, mającym łączyć wszystkich uczonych, rosło też zainteresowanie życiem codziennym, gospodarką, techniką; w XVIII w. pojawiła się tendencja do przezwyciężania erudycjonizmu przez dążność do rozwiązywania w historiografii wielkich problemów dziejowych (jak upadek Rzymu przez E. Gibbona). Historią zajęli się filozofowie: G. Vico, D. Hume, Voltaire, J.G. Herder. Rozpoczął się proces profesjonalnego kształcenia historyków na uniwersytetach (J. Gatterer, A. Schlözer i in.), w czym na przełomie XVIII i XIX w. przodowały miasta niemieckie, głównie Getynga.
W XIX w. historiografia stała się zajęciem zawodowych historyków; pojawiły się katedry historii, seminaria, czasopisma historyczne; historiografia wyzbyła się swych poprzednich ambicji ogólnych (wchodzących w zakres po części filozofii historii), koncentrując uwagę wokół coraz bardziej precyzyjnie ustalanych faktów i krytycznego rozpatrywania dawniej nagromadzonych ustaleń. Ponieważ dominująca stała się idea historyzmu, w  której obrębie akcentowało się jednakowość zdarzeń i procesów, ich przypisywanie do czasu i miejsca, poszukiwanie początków i odtwarzanie ciągów zdarzeń, historiografię XIX w. można nazwać erudycyjno-genetyczną; jej podstawową wielką jednostką opisu stały się narody. Dla pewnej części historiografii, szczególnie od przełomu XIX i XX w., takimi jednostkami opisu stały się klasy, jedną zaś z osi konceptualizacji — walka klasowa (pod wpływem K. Marksa i F. Engelsa, a potem ich zwolenników). Dominował jednak historyzm wraz z ideą narodu (a także państwa czy niepodległości). W ten sposób historiografia stała się elementem kształtowania się świadomości narodowej oraz zapleczem różnych ideologii państwowych (np. w Prusach idei ekspansji i zjednoczenia Niemiec, w Polsce idei odzyskania niepodległości). Charakter ówczesnej historiografii nadawały dzieła takich historyków, jak: A. Thierry, J. Michelet, Th. Carlyle, Th. Macaulay, F. Palacký, czy starsi od nich N. Karamzin, J. Lelewel, F. Guizot, G. Bancroft. Największy wpływ wywarł L. Ranke, który głosił potrzebę opisywania faktów i idee konserwatyzmu; dał podwaliny tzw. pruskiej szkole historiograficznej; późniejsi jej przedstawiciele (m.in. H. Sybel, H. Treitschke, a także badający starożytny Rzym Th. Mommsen) przyczynili się do ukształtowania ideologii niemieckiego nacjonalizmu. Jeden z przedstawicieli tej szkoły, J.G. Droysen, autor syntetycznego ujęcia filozofii i teorii historii (Grundriss der Historik), podkreślał osobliwości poznania historycznego głosząc m.in., że jego istotą jest rozumienie; ideę tę rozwinął W. Dilthey, przeciwstawiając rozumienie wyjaśnianiu. W 2. połowie XIX w. rozpowszechniały się w historiografii idee pozytywizmu, głosząc jej „naukowość” oraz przekonanie, że w historii można stosować tak samo ścisłe metody, jak w naukach przyrodniczych (przedstawiciele m.in. H.Th. Buckle, głównie zaś historycy francuscy, jak H. Taine, G. Monod, N.D. Fustel de Coulanges, i liczni historycy amerykańscy). Ch. Seignobos (wraz z Ch. Langloisem), zwolennik pozytywizmu, przygotował wykorzystywany do niedawna podręcznik metody historycznej (1898). We Włoszech antypozytywistyczne wzory w historiografii propagował zwłaszcza B. Croce, w Wielkiej Brytanii — R.G. Collingwood, w Niemczech (zwalczany przez wielu) — K. Lamprecht, propagujący zamiast opartej na idei pruskiej (niemieckiej) racji stanu — historię kultury. W tym czasie powstawały różne dyscypliny historyczne, rozwijały się badania nad gospodarką (m.in. A. Monteil, T. Took i W. Newmarch, G. Maurer, G. Schmoller), społeczeństwem (m.in. historycy rosyjscy N. Kariejew, P. Winogradow), kulturą (J. Burckhardt i in.) oraz innymi dziedzinami; rozwijała się także archeologia.
W 1. połowie XX w. dokonywała się dalsza profesjonalizacja pracy historyka, wzrosły kontakty międzynarodowe, zwiększała się liczba czasopism. Rozwijały się historiografie nowo powstałych w XIX w. i po I wojnie światowej państw. Pogłębiała się specjalizacja, zwłaszcza umocniła swą pozycję historia gospodarcza (M. Postan, J. Rutkowski, H. Sée, F. Simiand, E. Labrousse, R.H. Tawney, H. Pirenne, który był jednocześnie twórcą narodowej historiografii belgijskiej), rozwijała się historia intelektualna (C.C. Brinton, E. Fueter, A.O. Lovejoy, V.L. Parrington), pogłębiały się badania nad historią polityczną (Ch.A. Beard, N. Iorga, E. Kehr, F. Meinecke, L.B. Namier, J.E. Neale, P. Renouvin, G. Ritter); powstawały projekty syntez dziejów cywilizacji (B.H. Berr, J.H. Robinson, A. Toynbee), wzrosły zainteresowania historią społeczną i mentalności (J. Huizinga), życia codziennego, co oznaczało pojawienie się historiografii strukturalnej, przeciwstawianej „zdarzeniowej”. Kompleksowe badania zjawisk historycznych przy współudziale innych nauk społecznych stały się hasłem francuskiej szkoły Annales (M. Bloch, L. Febvre). Odrębnie rozwijała się po 1917 historiografia w ZSRR, gdzie obowiązujący stał się, kontrolowany przez Stalina, paradygmat marksistowsko-leninowski, który łączył ideę walki klas z budowaniem imperium sowieckiego, co spowodowało przemieszanie warsztatowych badań historycznych z pełną mitów i utopii konceptualizacją (M. Pokrowski, J. Tarle, B. Porszniew, A. Pankratowa); z tego schematu wyłamywało się niewielu (m.in. przedstawiciele dawnej historiografii rosyjskiej: J. Kosminski, A. Nieusychin, a po wojnie A. Guriewicz). Model historiografii europejskiej rozpowszechniał się w Azji (m.in. w Japonii i Chinach).
Po II wojnie światowej w rozwoju historiografii na czoło wysunęły się takie procesy, jak: pojawienie się precyzyjnej, wywodzącej się z filozofii analitycznej, metodologii historii; rozkwit i ewolucja szkoły Annales, która oprócz badań nad gospodarką i mentalnością stopniowo obejmowała coraz więcej nowych pól badawczych, m.in. demografię i antropologię historyczną oraz strefę psychologiczną: życie seksualne, zachowania konsumpcyjne, strach, śmierć, przemiany świadomości itd. (F. Braudel i jego uczniowie, m.in. J. Le Goff, F. Furet, E. Le Roy Ladurie); takie interdyscyplinarne ujęcie określono jako historię integralną (fr. histoire quantitative). Dalszy rozwój specjalizacji (m.in. rozwój archeologii i historii kultury materialnej); intensyfikacja kontaktów międzynarodowych (międzynarodowe kongresy nauk historycznych, międzynarodowe kongresy historii gospodarczej i in.). Charakterystyczne było powstawanie ośrodków badań historycznych w nowych państwach postkolonialnych (jak w Afryce), z czym wiązało się wypracowanie metod badania pamięci jako źródła historycznego (J. Vansina). Dokonywała się przebudowa historiografii w zachodnich Niemczech, m.in. przez rozwój innych, poza historią polityczną, dyscyplin historycznych (H. Boehme, J. Kocka, H.U. Wehler), rewizję tradycyjnych poglądów (m.in. dyskusje wokół roli Niemiec w wywołaniu II wojny światowej: kontrowersja F. Fischer–Ritter; spór związany z oceną nazizmu i holocaustu rozpoczęty przez E. Noltego, który te zjawiska i odpowiedzialność niemiecką pomniejszał oraz jego krytyka przez filozofa J. Habermasa). Intensywnie rozwijała się historia gospodarcza (w Stanach Zjednoczonych przez pewien czas jako tzw. nowa historia gospodarcza, propagująca rewizję dawniejszych ocen amerykańskiej przeszłości gospodarczej za pomocą narzędzi ekonometrycznych — L. Engerman, A. Fishlow, R. Fogel, D.C. North i in.). Nowym zjawiskiem była tzw. psychohistoria, wprowadzająca do historiografii idee Z. Freuda (E.H. Erikson, P. Gay, B. Mazlish i in.). Wzrosło zainteresowanie marksizmem w ZSRR i w różnym stopniu w krajach pozostających w jego dominacji, jednak tzw. marksizm-leninizm hamował rozwój historiografii, pozbawiając ją wiarygodności. Ogromnie wzrosło zainteresowanie czasami nowszymi i najnowszymi, w tym okresem II wojny światowej. Od lat 70. dokonywało się przesunięcie zainteresowań w kierunku tzw. mikrohistorii, mającej przez szczegółowe studia nad wycinkami życia ludzi w przeszłości, m.in. pod wpływem antropologii, dać bardziej bezpośrednie wejrzenie w to życie (E. Le Roy Ladurie, C. Ginzburg, N.Z. Davis, R. Darnton). Jednocześnie w coraz większym stopniu na warsztat brano problemy dotąd marginesowe, jak np. dzieje kobiet. Większą uwagę zaczęto zwracać na narracyjny charakter historiografii i jej funkcje retoryczne (H. White). Wkroczyły także do historiografii wpływy filozofii postmodernistycznej, koncentrującej swą uwagę wokół dyskursu, narracji. Program taki realizował najwcześniej M. Foucault.
Historiografia polska. Podobnie jak w in. krajach Europy najdawniejszym rodzajem historiografii polskiej były, prowadzone od przełomu X i XI w., roczniki upamiętniające niektóre wydarzenia (rocznik kapitulny krakowski, rocznik tzw. świętokrzyski dawny i in.), a także żywoty świętych (począwszy od pochodzącego z XI w. żywota świętego Wojciecha, pióra świętego Bruna z Kwerfurtu), katalogi biskupów, klasztorne księgi zmarłych i inne zapiski klasztorne. Szczytowym osiągnięciem historiografii średniowiecznej były kroniki; najstarsza polska kronika pochodzi z 1113–17 i jest dziełem nieznanego mnicha benedyktyńskiego związanego z dworem Bolesława III Krzywoustego, znana jako kronika Anonima zwany Gallem; opisuje czyny (gesta) władcy dla uświetnienia jego osoby i dynastii (m.in. przez zgromadzenie legend dotyczących Piastów). Inne przesłanie ma kronika (Kronika Polska) Wincentego zwanego Kadłubkiem; buduje w niej mitologię narodową (wyprowadzając m.in. naród polski z ludów starożytnych), wplatając dzieje Polski do dziejów powszechnych. Podobne zabiegi w odniesieniu do Wielkopolski i jej roli w historii Polski są widoczne w Kronice Wielkopolskiej, obejmującej dzieje Polski do 1271 (nieznanego autora). Najwybitniejszym dziełem polskiej historiografii średniowiecznej są Roczniki... (Annales...) Jana Długosza, należące do czołowych pomników historiografii średniowiecznej Europy; Roczniki, ujmujące dzieje Polski do 1480, charakteryzowały się wielostronną podstawą źródłową i znacznym, jak na owe czasy, krytycyzmem. Czasy nowożytne były w Polsce okresem znacznego rozwoju historiografii; głównymi czynnikami kształtującymi obraz przeszłości i teraźniejszości było państwo (ośrodek dworski), Kościół (katolicki, protestancki, prawosławny) oraz w pewnym stopniu także miasta (jak Gdańsk); historiografia była wyrazicielem interesów, mitów i dążeń tych środowisk, a wzorem dla niej była retoryczna i pragmatyczna historiografia antyczna. Maciej z Miechowa, S. Orzechowski, M. Stryjkowski, B. Wapowski, czy R. Heidenstein ukazywali różne fragmenty przeszłości; próbowano także opracować nową syntezę historii Polski, gromadząc w tym celu źródła (głównie staraniem kancelarii P. Tomickiego); rolę takiej syntezy przez pewien czas odgrywało dzieło M. Kromera O sprawach, dziejach i wszytkich innych potocznościach polskich (1555, przekład polski 1611); zawarte w niej nie zawsze pozytywne opinie o szlachcie wywołały krytykę K. Warszewickiego, autora m.in. historii bezkrólewia po śmierci Zygmunta II Augusta. Pierwszą próbę napisania w Polsce historii powszechnej podjął M. Bielski, wydając Kronikę wszytkiego świata (1551, wydanie 2 rozszerzone 1554). W XVII w. dokonał się dalszy rozwój historiografii, była ona wprawdzie nadal głównie narracją pisaną „ku chwale”, jednakże zarówno wzrost myślenia kategoriami państwa, jak i polemiki religijne wprowadziły do niej więcej elementów krytyki oraz ogólniejszej refleksji. Do najwybitniejszych historyków tego okresu należeli: P. Piasecki, A.S. Radziwiłł, W. Rudawski, Sz. Starowolski, historyk Pomorza Gdańskiego K. Hartknoch oraz historyk reformacji arianin S. Lubieniecki. Refleksję nad historią i jej pisaniem uprawiali m.in. S. Iłowski, J. Pastorius, a także wspomniany Starowolski.
W XVIII w. przeważał wprawdzie nadal typ historiografii erudycyjnej i pragmatycznej, rozwijał się jednak krytycyzm w stosunku do źródeł, których wydawano coraz więcej (m.in. 1732 — Volumina Legum, czyli zbiór ustaw i uchwał sejmowych). W coraz większym stopniu historiografia polskiego oświecenia wiązała się z ideą reformy państwa, w której decydującą rolę odgrywał król Stanisław August Poniatowski; na tym tle zrodziła się idea napisania nowoczesnej historii Polski uwypuklającej rolę monarchii; przygotował ją najwybitniejszy polski historyk XVIII w. A. Naruszewicz (Historia narodu polskiego, tomy 2–6 1780–86, tom 1 1824). Do wybijających się historyków tego okresu należeli również F. Łojko (zbijający „historyczną” argumentację zaborców uzasadniających I rozbiór Polski), M. Wielhorski (broniący tez antymonarchicznych), J.Ch. Albertrandi (rozwijający koncepcję Naruszewicza). Historią interesowali się i na jej tematy pisali także wybitni myśliciele — H. Kołłątaj i S. Staszic. Nie udała się realizacja zbiorowych dziejów Polski, o której myślano w okresie Księstwa Warszawskiego w Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk, zaczęła się natomiast ogólna dyskusja nad taką syntezą; coraz częściej zastanawiano się nad przyczynami rozbiorów i nad ogólnym biegiem dziejów narodu polskiego. W XIX w. polską historiografię nadal nurtował problem upadku Rzeczypospolitej, jednocześnie umacniał się krytycyzm związany z rozwijającymi się naukami pomocniczymi historii. Podobnie jak w Europie — dokonywała się profesjonalizacja uprawiania historii; główną rolę w tym procesie odegrały uniwersytety: w Wilnie (najwcześniej), Warszawie, Krakowie i Lwowie. Przez cały okres zaborów rozwijała się jedna historiografia narodowa, przyczyniając się do rozwoju świadomości historycznej i pogłębiania świadomości narodowej niezależnie od granic zaborowych. Historiografia za cel stawiała sobie dochodzenie do prawdy, a zarazem uznawała, że ma pełnić rolę wychowawczą, nie wyrzekając się retoryki; idee te realizował m.in. najwybitniejszy historyk polski 1. połowy XIX w. J. Lelewel, autor m.in. traktatów metodycznych i metodologicznych, a także nowej syntezy historii Polski. Lelewel dążył również, w czym przejawiały się także wpływy oświecenia, do zapewnienia historiografii podstaw teoretycznych („kombinacyjnych”) oraz do zaszczepienia idei demokratycznych (antymonarchicznych i antyarystokratycznych). W tym duchu syntezę historii Polski opublikował Wielkopolanin J. Moraczewski. Stopniowo polska historiografia XIX w. umacniała się, czego przejawem był wzrost liczby wybitnych historyków i dzieł; zaczęły kształtować się szkoły historyczne różniące się odmienną oceną przedrozbiorowego państwa polskiego (tzw. szkoła krakowska oceniała je pod względem ustroju negatywnie, pesymistycznie; szkoła warszawska, szczególnie jeśli chodzi o wiek XVIII, pozytywnie), oraz pojawiły się specjalizacje (zwłaszcza historia prawa). Spośród historyków, którzy tak pod względem materiałowym, jak krytycznym i metodologicznym przyczynili się do rozwoju badań historycznych, wymienić należy: Sz. Askenazego, O. Balzera, W. Kalinkę, W. Kętrzyńskiego, T. Korzona, A. Pawińskiego, K. Potkańskiego, W. Smoleńskiego, S. Smolkę, J. Szujskiego, T. Wojciechowskiego. Idee pozytywistyczne słabo przenikały do historiografii polskiej, głównie z powodu silnego zaangażowania historiografii w kształtowanie ideologii odzyskania niepodległości oraz konserwatyzmu politycznego. Po odzyskaniu niepodległości 1918 warunki do rozwoju historiografii radykalnie się poprawiły; powstał uniwersytet w Poznaniu (i poznańskie środowisko historyczne), nastąpiło ożywienie działalności innych uniwersytetów. Rosło zainteresowanie społeczeństwa historią. Powstało wiele nowych czasopism historycznych, katedr, seminariów, nawiązano kontakty międzynarodowe. Pogłębiła się specjalizacja, rozwijały się takie dyscypliny, jak: historia gospodarcza, której głównymi twórcami byli F. Bujak i J. Rutkowski, historia państwa i prawa, którą reprezentowali m.in. S. Kutrzeba i Z. Wojciechowski, historia kultury i oświaty (m.in. S. Kot, S. Łempicki), historia wojskowości (m.in. M. Kukiel, W. Tokarz). Z punktu widzenia chronologicznego najbardziej rozwinięte były badania nad historią średniowiecznej Polski, przede wszystkim polityczną i społeczną (m.in. R. Grodecki, W. Semkowicz, K. Tymieniecki) oraz nad historią Polski nowożytnej (m.in. B. Dembiński, O. Halecki, W. Konopczyński, W. Sobieski). Badano przeszłość ludności żydowskiej (m.in. M. Bałaban). Pojawiły się badania nad teorią historii i metodologią badania historycznego (M. Handelsman).
II wojna światowa spowodowała w środowisku historycznym i w historiografii wielkie straty: zostały przerwane badania (poza niektórymi prywatnymi), zniszczono wiele warsztatów pracy historycznej (w tym archiwów), wielu badaczy straciło życie. Po wojnie jedynie ok. 50 profesorów mogło podjąć pracę nad odbudową życia naukowego; powstały nowe uniwersytety (w Toruniu, Łodzi i Lublinie) i in. szkoły wyższe, które stworzyły nowe możliwości rozwojowe dla historiografii. Powstanie 1952 PAN wraz z licznymi instytutami (m.in. Instytutem Historii, Instytutem Historii Kultury Materialnej, Instytutem Historii Nauki i Techniki), a także wielu in. instytutów (Żydowski Instytut Historyczny, Wojskowy Instytut Historyczny, Instytut Zachodni, Instytut Śląski), znacznie rozszerzyło możliwości badań. Liczba czasopism historycznych wzrosła do ponad 60 (z tego tylko 11 istniało przed wojną), rosła liczba publikacji (1945–80 ponad 120 tysięcy tytułów). Kolejne generacje historyków podejmowały badania. Wśród najstarszej grupy, która podjęła i kontynuowała badania po wojnie, kształcąc zarazem nowych historyków, byli m.in. tacy specjaliści, jak: S. Arnold, K. Górski, J. Kostrzewski, H. Łowmiański, K. Maleczyński, T. Manteuffel, L. Piotrowicz, Tymieniecki, Z. Wojciechowski (starożytność, średniowiecze), W. Czapliński, S. Kieniewicz, Konopczyński, K. Piwarski, A. Skałkowski, H. Wereszycki, L. Żytkowicz, M. Żywczyński (czasy nowożytne i XIX w.), H. Batowski, H. Jabłoński, J. Pajewski, K. Popiołek (XX w.), N. Gąsiorowska-Grabowska, S. Hoszowski, S. Inglot, M. Małowist, J. Rutkowski (historia gospodarcza), H. Barycz (historia kultury). Dołączyli do nich młodsi, którzy na ogół już przed wojną rozpoczęli badania historyczne (m.in. J. Bardach, L. Bazylow, I. Bieżuńska-Małowist, C. Bobińska, J. Deresiewicz, W. Dworzaczek, A. Gieysztor, W. Hensel, S. Herbst, W. Jakóbczyk, Z. Kaczmarczyk, W. Kula, G. Labuda, B. Leśnodorski, J. Matuszewski, M. Plezia, W. Rusiński, M. Sczaniecki, J. Wolski), organizując własne seminaria i kształcąc uczniów. Stopniowo badaniami obejmowano 2. połowę XIX w., okres międzywojenny i czasy II wojny światowej, następnie także okres po 1945, pogłębiając jednocześnie badania nad czasami wcześniejszymi. Odgórnie narzucona metodologia marksistowska (m.in. I Konferencja Metodologiczna Historyków XII 1951–I 1952 w Otwocku) i prawie całkowite zerwanie kontaktów naukowych z historykami na Zachodzie ograniczały jednak możliwości rozwoju historiografii i problematyki badawczej. W pierwszym dziesięcioleciu, pod wpływem marksizmu i popieranych przez władze preferencji badawczych, szczególnie rozwijały się badania nad historią gospodarczą, historią kultury materialnej, położeniem chłopów i robotników, ruchem robotniczym, walką klasową; stopniowo jednak zarysowująca się jednostronność była przezwyciężana, i badaniami w coraz większym stopniu obejmowano całe społeczeństwo, jego świadomość i postawy, kulturę, dzieje polityczne.
Po 1956 historiografia polska ożywiła kontakty z nauką światową, rósł też jej autorytet międzynarodowy. Dzieje Polski i powszechne stały się przedmiotem zainteresowań m.in. takich badaczy, jak: J. Kolendo, E. Wipszycka, J. Zabłocka, A. Ziółkowski (starożytność), J. Baszkiewicz, S. Bylina, A. Gąsiorowski, B. Geremek, R. Kiersnowski, J. Kłoczowski, S.M. Kuczyński, B. Kürbis, K. Modzelewski, H. Samsonowicz, J. Strzelczyk (średniowiecze). Czasy odrodzenia badali m.in.: M. Bogucka, K. Lepszy, J. Tazbir, A. Wyczański; wokół XVII w. swe zainteresowania koncentrowali m.in. A. Kersten, J. Maciszewski, W. Serczyk, J. Seredyka, T. Wasilewski, H. Wisner, Z. Wójcik; czasy saskie w nowy sposób badali J. Gierowski, J. Staszewski, czasy zaś oświecenia E. Cieślak, M. Frančić, J. Michalski, E. Rostworowski, J. Wojtowicz, A. Zahorski, Z. Zielińska, K. Zienkowska i in.; znajomość XIX w. znacznie rozszerzyli m.in. A. Barszczewska-Krupa, J. Borejsza, B. Grochulska, L. Hass, J. Jedlicki, E. Kaczyńska, S. Kalabiński, S. Kalembka, I. Koberdowa, R. Kołodziejczyk, J. Leskiewiczowa, M. Senkowska-Gluck, J. Skowronek, J. Tomicki, L. Trzeciakowski, F. Tych, W. Wrzesiński, W. Zajewski, J. Zdrada, A. Żarnowska. Okrzepły, będące przedmiotem wielu dyskusji i kontrowersji, badania nad okresem 20-lecia międzywojennego (A. Ajnenkiel, A. Czubiński, M.M. Drozdowski, A. Garlicki, J. Holzer, T. Jędruszczak, P. Łossowski, W. Michowicz, A. Paczkowski, S. Sierpowski, J. Tomaszewski, R. Wapiński, A. Zakrzewski, H. Zieliński, J. Żarnowski); podobnie badania losów narodu polskiego w okresie II wojny światowej (W. Borodziej, C. Chlebowski, E. Duraczyński, K. Grünberg, A.K. Kunert, Cz. Łuczak, Cz. Madajczyk, Z. Mańkowski, R. Nazarewicz, M. Porwit, T. Strzembosz, T. Szarota, J. Terej, M. Turlejska i in.). Rozpoczęto badania nad dziejami Polski po 1945, dla których nowe warunki i nowe perspektywy oceny zostały stworzone dopiero po odzyskaniu przez Polskę suwerenności, tzn. po 1989 (J. Eisler, A. Friszke, K. Kersten, A Micewski, A. Paczkowski, W. Roszkowski, H. Słabek i in.). Rozwijały się badania z zakresu historii gospodarczej (B. Baranowski, Bogucka, A. Grodek, A. Jezierski, E. Kowecka, Z. Landau, Łuczak, J. Łukasiewicz, H. Madurowicz-Urbańska, J. Małecki, A. Mączak, Samsonowicz, J. Topolski, Wyczański, A. Wyrobisz, B. Zientara i in.), z zakresu historii państwa i prawa (E. Grodziski, W. Maisel, H. Olszewski, J. Wąsicki, J. Wisłocki i in.), z zakresu historii wojskowości (S. Herbst, B. Miśkiewicz, T.M. Nowak, K. Olejnik, J. Wimmer i in.), historii historiografii (zapoczątkowane po wojnie przez M.H. Serejskiego, a kontynuowane przez A.F. Grabskiego, J. Maternickiego, W. Moszczeńską i in.). Badaniami objęto historię Pomorza (M. Biskup, S. Gierszewski, J. Małłek, W. Odyniec, B. Wachowiak i in.) i Śląska (m.in. W. Długoborski, R. Heck, S. Michalkiewicz). Podjęto opracowanie wielu syntez historii Polski oraz różnych dziedzin historii. W badaniach nad historią innych krajów dominowały studia nad Niemcami i stosunkami polsko-niemieckimi (T. Cegielski, A. Czubiński, K. Jońca, A. Galos, J. Krasuski, F. Ryszka, S. Salmonowicz, M. Wawrykowa, J. Wąsicki, M. Wojciechowski i in.). Rozwijano badania nad historią Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, krajów bałkańskich (m.in. Baszkiewicz, Geremek, A. Manikowski, J. Skowronek), a także krajów pozaeuropejskich (m.in. A. Bartnicki, A. Dziubiński, J. Kieniewicz, M. Kula, T. Łepkowski, M. Malinowski, B. Nowak, M. Tymowski, W. Rodziński). Z inspiracji H. Łowmiańskiego jego uczniowie (m.in. J. Ochmański) prowadzili badania nad dziejami Litwy, Białorusi i Rosji. Powstał nurt badań nad metodologią i teorią historii (W. Kula, W. Moszczeńska, J. Topolski i jego uczniowie, m.in. J. Pomorski, A. Zybertowicz). Duże znaczenie dla poznania przeszłości Polski, szczególnie najnowszej, miały badania prowadzone przez historyków na emigracji (m.in. J.M. Ciechanowski, J. Goldberg, O. Halecki, M. Kukiel, W. Pobóg-Malinowski, K. Pomian, P. Wandycz, T. Zawadzki), a także przez emigracyjne instytucje historyczne (m.in.: Polskie Towarzystwo Historyczne na Obczyźnie w Londynie, Instytut Polski i Muzeum im. Generała Sikorskiego w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, Polski Instytut Historyczny w Rzymie). Po zmianie ustroju w Polsce i zniesieniu cenzury powstał jeden nurt historiografii polskiej. Podjęto nowe tematy badawcze, m.in. losy Polaków w ZSRR, najnowsza historia Polski.
Środowisko historyków integruje Polskie Towarzystwo Historyczne w Warszawie; są wydawane czasopisma, m.in.: „Kwartalnik Historyczny”, „Przegląd Historyczny”, „Roczniki Historyczne”, „Roczniki Dziejów Gospodarczo-Społecznych”, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” oraz na emigracji m.in. „Teki Historyczne” (Londyn) i „Zeszyty Historyczne” (Paryż).
Jerzy Topolski
zgłoś uwagę
Ilustracje
Gall Anonim, Kronika. Rękopis z XIV w.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Małowist Marian, Wschód a Zachód Europy w XIII–XVI wieku, okładka książki, 2006fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia