akademia
 
Encyklopedia PWN
akademia
[gr. Akadḗmeia],
nazwa pochodząca od starożytnej akademii w Atenach; współcześnie używana przede wszystkim na oznaczenie: 1) stowarzyszenia uczonych, literatów i artystów, mających status oficjalnych korporacji zrzeszających wybitnych przedstawicieli tych grup w kraju, regionie lub w danej dziedzinie w celu popierania rozwoju i rozwijania nauki, literatury lub sztuki; 2) instytucji nauczających o charakterze wyższej uczelni, zwłaszcza specjalistycznych szkół wyższych (np. akademie: sztuk pięknych, ekonomiczne, medyczne, wojskowe, sportowe), mających samorząd i prawo nadawania stopni naukowych.
Za starożytny pierwowzór współczesnej akademii nauk uważa się szkoły filozoficzne w starożytnej Grecji (Akademia Platońska) oraz Likejon w Atenach, Muzeum Aleksandryjskie i Ateneum w Rzymie, na których wzorowały się w starożytności i średniowieczu akademie żydowskie i arabskie. W epoce odrodzenia we Włoszech zaczęto zakładać akademie, które stały się właściwym początkiem nowożytnych akademii nauk. Miały one charakter prywatnych, niewielkich stowarzyszeń; działalność wielu z nich była krótkotrwała; w XV w. było ich ok. 500; najważniejsze: Accademia Platonica we Florencji (1459), Accademia Pontaniana w Neapolu (1443), Lionardi Vincia Accademia w Mediolanie (1494), Accademia Vitruviana w Rzymie (1542), Accademia Secretorum Naturae w Neapolu (1560), Accademia della Crusca we Florencji (1582), Narodowa Akademia Rysiów w Rzymie (1603), Accademia del Cimento we Florencji (1657), Accademia Fisico-Matematica w Rzymie (1677). Na wzór włoskich akademii zaczęły powstawać również akademie w środkowej i zachodniej Europie. Pierwszą była Sodalitas Litteraria Vistulana w Krakowie (ok. 1489), później zaś Sodalitas Litteraria Rhenana, czyli Celtica w Wormacji i Moguncji, Sodalitas Litteraria Baltica w Lubece, Sodalitas Litteraria Danubiana w Budzie i Wiedniu. Z włoskich akademii wywodzą się też współczesne towarzystwa naukowe. W XVII i XVIII w. zaczęto zakładać wielkie akademie nauk jako instytucje publiczne, działające na rzecz państwa w zakresie gospodarki, obrony, oświaty itp. Akademie te miały na celu także współpracę uczonych, wymianę osiągnięć, tworzenie pracowni, zwłaszcza do badań eksperymentalnych. We Francji założono: Akademię Francuską (1635), Akademię Nauk w Paryżu (1666), Instytut Francji (1795); w Anglii powstało Towarzystwo Królewskie w Londynie (1660); w Niemczech Akademia Nauk w Berlinie (1700); w Rosji — Petersburska Akademia Nauk (1724; Rosyjska Akademia Nauk). Podobne akademie powstały w in. stolicach. Przeważnie noszą nazwę akademii nauk lub akademii umiejętności. W Polsce nieudane próby utworzenia akademii nauk takiego typu podejmowano już w okresach saskim i stanisławowskim. Urzeczywistnieniem tych projektów było dopiero (zał. 1800) Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, pierwszym zaś ogólnym towarzystwem naukowym noszącym nazwę akademia była Akademia Umiejętności w Krakowie, zał. 1872 (od 1919 pod nazwą Polska Akademia Umiejętności). Następnie ten typ akademii reprezentowały: Akademia Nauk Technicznych (1920–49) oraz Polska Akademia Literatury (1933–39). Oprócz państwowych, ogólnokrajowych akademii nauk obejmujących wszystkie lub tylko niektóre dziedziny nauki, od XVIII w. wielu krajach rozwijały się akademie prowincjonalne i regionalne. Nazwę akademia noszą także niektóre międzynarodowe towarzystwa naukowe i artystyczne. Swoistym typem akademii naukowych były akademie nauk w byłych krajach komunistycznych; powstawały często w wyniku przekształcenia akademii dawniej istniejących i formalnie łączyły funkcje korporacji uczonych z funkcją państwowego centrum badawczego, wzorując swą strukturę na Akademii Nauk ZSRR (Rosyjska Akademia Nauk). Po przełomie politycznym 1989–91 we wszystkich byłych krajach komunistycznych nastąpiło odejście od sowieckiego modelu akademii nauk i podległych im placówek i instytutów badawczych. Rozpoczął się proces demokratyzacji zarządzania placówkami naukowymi, powrócono do zasad pełnej autonomii akademii nauk jako korporacji uczonych, samorządności placówek akademii nauk jako centrów badań, zwiększania roli komitetów naukowych jako reprezentacji wszystkich środowisk naukowych.
Włodzimierz Kryszewski
Bibliografia
J.D. BERNAL Nauka w dziejach, Warszawa 1957;
W. VOISÉ Nowożytne społeczności uczonych, Warszawa 1973;
G. SARTON A Guide to the History of Science, New York 1952;
J. BEN-DAVID The Scientist’s Role in Society, London 1971.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wykład w Akademii, miniatura z manuskryptu zawierającego streszczenie Etyki Arystotelesafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia