Polska Akademia Umiejętności

Polska Akademia Umiejętności (PAU),

do 1919 Akademia Umiejętności (AU), po uzyskaniu niepodległości 1918 nadal naczelna niezależna pol. instytucja nauk., mająca status towarzystwa nauk. ogólnego;

reprezentowała naukę pol. za granicą, także interesy środowiska nauk. w kontaktach z władzami rządowymi; jako korporacja uczonych o dużym autorytecie nauk. i społ. miała istotny wpływ na formowanie rządowej polityki naukowej. W PAU funkcjonowały 4 wydziały: I — Filol., II — Hist.-Filoz., III — Mat.-Przyr., IV — Lekarski (od 1930). Dominowało środowisko humanist. Krakowa (1939 ogółem 42 czł. czynnych i 31 czł. korespondentów, wobec 59 i 88 spoza Krakowa); grono członków zagr. nie było w pełni reprezentatywne, byli wśród nich uczeni blisko kontaktujący się z pol. nauką; ogółem do 1952 PAU miała 676 czł. krajowych i 264 zagr. Formą kontaktów z zagranicą była wymiana wydawnictw oraz udział delegatów PAU w komitetach nar. międzynar. unii nauk., a PAU w międzynar. związkach; od 1882 własnością AU, następnie PAU była Biblioteka Polska w Paryżu, przy której powołano Stację Nauk., podobną Stację Nauk. utworzono 1927 w Rzymie. Akademia była finansowana w połowie z darów społeczeństwa w kraju i na emigracji, resztę środków stanowiły subwencje państw.; I wojna świat. nie przerwała działalności PAU, ale wraz z powojenną inflacją zrujnowała jej finanse; 1924 PAU uzyskała znaczne majątki ziemskie, gł. z darowizny K.S. Habsburga (ok. 10 tys. ha) oraz P. Tyszkowskiego i W.J. Fedorowicza; samodzielność finansowa była podstawą niezależności organizacyjnej i ułatwiła rozwinięcie wielkich przedsięwzięć badawczych i wydawniczych, takich jak: Encyklopedia polska, Polski słownik biograficzny, Bibliografia polska Estreicherów, Atlas historyczny Polski, Monumenta Poloniae Vaticana, Słownik łaciny średniowiecznej, Słownik staropolski, Historia Śląska. PAU organizowała doroczne posiedzenia członków oraz posiedzenia wydziałów; ciężar prac badawczych i wydawniczych spoczywał na komisjach i komitetach, w których pracowali także uczeni nie mający uprawnień czł. PAU. Gł. siedzibą PAU był własny gmach przy ul. Sławkowskiej 17 (zbud. 1910–14), w którym znajdowało się też m.in. Muzeum Fizjograf. (Przyr., zał. 1888) i Muzeum Archeolog. (zał. 1850) oraz biblioteka (1939 liczyła blisko 200 tys. t. i zbiory grafiki, m.in. kolekcję Moszyńskich). Akademia organizowała konkursy oraz przydzielała nagrody nauk. finansowane z fundacji w tym celu powołanych (m.in. fundacja Erazma Jerzmanowskiego, zw. pol. Noblem). Od 1927 na mocy statutu zyskała miano „instytucji narodowej użyteczności” i działała pod protektoratem Prezydenta RP.

II wojna świat. spowodowała przejściową likwidację PAU (w wyniku „Sonderaktion Krakau” aresztowano i wywieziono do obozu w Sachsenhausen kilkudziesięciu czł. PAU, w tym prawie cały Zarząd; w czasie okupacji niem. zmarło 70 czł.); w jej siedzibie ulokowano niem. agendy adm., zbiory muzealne i biblioteczne skonfiskowano, podobnie jak majątki; w warunkach konspiracyjnych prowadzono prace badawcze i wydawnicze, ratowano zbiory przed wywiezieniem. Już 20 II 1945 prezes S. Kutrzeba przygotował memoriał W sprawie organizacji nauki polskiej; PAU uruchomiła agendy nauk., ale reforma rolna pozbawiła ją niezależności finansowej, zmuszając do prowadzenia polityki ustępstw; władze PPR (J. Berman) wywierały presję w formie agresywnych kampanii prasowych i ministerialnych nacisków na zreformowanie PAU wg wzoru Akad. Nauk ZSRR (co doprowadziłoby do upaństwowienia PAU, ideologizacji, preferowania zespołowych prac badawczych, a w konsekwencji zniszczenia autorytetu wybitnych uczonych). PAU broniła się organizując wspólnie z Uniwersytetem Jagiellońskim konferencję (26 I 1946) w sprawie potrzeb i organizacji nauki pol. oraz podejmując próbę odbudowy działającego w latach 1931–39 Kom. Porozumiewawczego Tow. Nauk. Akademickich; nie przyniosło oczekiwanych przez władze rezultatów przygotowane przez Bermana pojednawcze wystąpienie B. Bieruta na publicznym posiedzeniu PAU (19 VI 1946); opór środowiska akademickiego oraz zmiany polit. (1948) skłoniły władze do ogłoszenia planu powołania państw. Polskiej Akademii Nauk; wobec PAU zastosowano restrykcje: finansowe, cenzuralne, ograniczono jej kontakty z zagranicą, zablokowano wydawnictwa (Polski słownik biograficzny, Encyklopedia polska); partyjna propaganda określała ją jako „agenturę Londynu”, uczonych zaś jako „kułaków nauki”; władzom zależało na dobrowolnej rezygnacji uczonych z PAU; członkowie jej odmówili zgody na samolikwidację (pod pretekstem prowadzonego przed władzami fr. sporu o Bibliotekę Pol. w Paryżu), jednak placówki badawcze, wydawnictwa, zbiory, pamiątki i majątki PAU zabrano i przekazano PAN; 1957–58 uczeni podjęli próbę odtworzenia PAU, na co władze odpowiedziały powołaniem w Krakowie oddziału PAN.

Odbudowę PAU umożliwiła dopiero zmiana ustroju 1989; odtworzyła ją grupa członków na podstawie dawnego statutu, z zachowaniem ciągłości organizacyjnej i odwołując się do tradycyjnych form działania; odzyskano krak. siedzibę, nie odzyskano jednak majątków, podstawą finansową działania PAU są ob. środki państw.; nową sytuację stwarza równoległe istnienie PAN wraz z jej oddziałem w Krakowie. Kolejnymi prezesami PAU byli: J. Majer (1872–90), S. Tarnowski (1890–1917), K. Morawski (1917–25), J.M. Rozwadowski (1925–29), K. Kostanecki (1929–34), S. Wróblewski (1934–38), S. Kutrzeba (1939–46), K. Nitsch (1946–57), A. Krzyżanowski (1957–58), G. Labuda (1989–94), K. Kowalski (1994–99), od 2000 — A. Białas; kolejnymi sekretarzami generalnymi byli: J. Szujski (1872–83), S. Tarnowski (1883–90), S. Smolka (1890–1903), B. Ulanowski (1903–19), K. Kostanecki (1919–21), S. Wróblewski (1921–26), S. Kutrzeba (1926–39), T. Kowalski (1939–48), J. Dąbrowski (1948–57), A. Vetulani (1957–58), J. Skąpski (1989–94), J. Wyrozumski (od 1994).

Współcześnie PAU ma 6 wydziałów: I — Filol., II — Hist.-Filoz., III — Mat.-Fiz.-Chem., IV — Przyr. (od V 1990), V — Lekarski, VI — Twórczości Artyst. (od III 1993). Przy wydziałach są tworzone komisje i komitety, stałe lub czasowe. Od 1994 działa Stacja Nauk. PAU w Nowym Jorku.

W 2002 PAU liczyła 448 czł., w tym: 149 czynnych, 145 korespondentów i 152 zagr.; czł. honorowymi są Jan Paweł II i J. Nowak-Jeziorański.

Piotr Hübner

Bibliografia

J. Dybiec Polska Akademia Umiejętności 1872–1952, Kraków 1993;

P. Hübner Siła przeciw rozumowi... Losy Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1939–1989, Kraków 1994.