Współcześnie nazwa ta odnosi się gł. do instytucji nauk.-badawczych lub nauk.-dydaktycznych, samodzielnych lub działających w ramach wyższej uczelni czy korporacji naukowej. Dawniej, w niektórych krajach, mianem instytut określano często jedno- lub dwuwydziałowe szkoły wyższe (zwłaszcza med. i techn.) lub zakłady edukacyjno-wychowawcze typu college, które później przekształciły się w uniwersytety. To, czy dana instytucja nauk.-dydaktyczna po przekształceniu zachowała nazwę instytut, zależy od tradycji oraz zwyczajów w danym kraju. Historyczne zalążki instytutów jako zakładów zatrudniających uczonych w celu opracowywania zleconych im zagadnień, prowadzenia określonych badań i zapoznawania uczniów z ich wynikami, można odnaleźć już w
Likejonie i
Muzeum Aleksandryjskim, zespołach tłumaczy i adaptatorów staroż. dzieł w arab. Domach Mądrości (Bajt al-Hikma), pracowniach szkół filoz. i nauk. średniow. uniwersytetów. Jednak właściwy początek rozwoju instytutów badawczych jako nowej instytucjonalnej formy działalności nauk. przypada na koniec XVIII w.
Pierwszym większym, nowoczesnym instytutem nauk.-badawczym był Inst. Król. (Royal Institution), zał. 1799 w Londynie, zw. też Inst. Rumforda. W XIX w. w krajach Europy Zachodniej i USA powstało wiele państw., społ. i prywatnych instytutów nauk.-badawczych zajmujących się poszczególnymi dziedzinami wiedzy. Ich tworzenie było związane z
rewolucją przemysłową oraz rozpoczęciem działalności założycielskiej przez państwa zainteresowane rozwojem nauk ścisłych, med. i technicznych. Najsłynniejsze z nich to: Inst. Franklina w Filadelfii (zał. 1824), Inst. Fizjol. J.E. Purkyněgo we Wrocławiu (1839), Laboratorium H. Cavendisha w Cambridge (1871),
Instytut Pasteura w Paryżu, Inst. Chorób Zakaźnych R. Kocha (1891) w Berlinie oraz Inst. Chemii Przem. E. Solvaya (1899) w Brukseli.
Rozwój działalności badawczej zrodził konieczność tworzenia placówek prowadzących badania podstawowe, stosowane i wdrożeniowe, zgodnie z potrzebami zarówno rozwoju społ.-gosp., jak i samej nauki. Powstawały więc poza wyższymi uczelniami duże, wielozakładowe instytuty nauk., dobrze wyposażone i kierowane przez wybitnych uczonych z zakresu nauk ścisłych, techn., przyr. i medycznych. Do grona założycieli instytutów badawczych — instytucji państw. i społ. — dołączyły przedsiębiorstwa oraz koncerny przem. zainteresowane postępem badań naukowych. Niektóre instytuty nauk.-badawcze powstawały jako instytucje samodzielne, inne — jako filie cieszących się uznaniem wyższych uczelni i wielkich zakładów przemysłowych. Część akademii nauk (np. Pruska Akad. Nauk,
Rosyjska Akademia Nauk) oraz niektóre
towarzystwa naukowe zaczęły tworzyć w swoich ramach instytuty nauk. oraz badawcze i przyjęły funkcje koordynatora ich prac. Nowym typem instytucji nauk., ukształtowanym w XIX i XX w., były
fundacje oraz instytuty popierania rozwoju nauki. Pierwszymi instytucjami tego typu były: Bryt. Stow. Popierania Rozwoju Nauki oraz
Smithsonian Institution w USA. Jedną z pierwszych tego typu organizacji na kontynencie eur. był niem. Kaiser Wilhelm-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften.
Po I, a zwłaszcza po II wojnie świat., ciężar wysiłków badawczych przeniósł się z wyższych uczelni do instytutów nauk., które stały się ważnym elementem współcz. systemu organizacji nauki, niezależnym od wyższych uczelni i nastawionym wyłącznie na badania naukowe.
W zależności od rodzaju prowadzonych badań, wyróżnia się 3 gł. typy instytutów: nauk.-badawcze, koncentrujące się na badaniach podstawowych; nauk.-badawcze, zajmujące się badaniami stosowanymi i wdrożeniowymi; nauk.-dydaktyczne, tworzone w szkołach wyższych jako jednostki organizacyjne wewnątrz-, między- lub pozawydziałowe, których zadaniem, oprócz działalności nauk.-badawczej, jest kształcenie. W niektórych krajach instytuty nauk.-badawcze są podporządkowane akademiom nauk (np. w Rosji i Polsce), poszczególnym resortom (instytuty resortowe), bądź specjalnym organizacjom koordynującym badania nauk., finansowanym przez państwo i fundacje publiczne (np.
Towarzystwo Popierania Rozwoju Nauki im. Maxa Plancka w Niemczech,
Centre National de la Recherche Scientifique we Francji,
Narodowa Fundacja Nauki w USA). W in. krajach mają one dużą samodzielność i są nadzorowane przez autonomiczne rady nauk., podlegające ministerstwom nauki i techniki (np. w Szwecji, Belgii, Brazylii, Szwajcarii). Wielkie amer. i zachodnioeur. koncerny przem. prowadzą działalność badawczą w pracowniach własnych ośr., bądź też zlecają wykonanie niezbędnych badań niezależnym instytutom badawczym. Taki typ instytutów nauk.-badawczych i organizacji badań rozwinął się zwłaszcza w USA. Po II wojnie świat., w związku z postępującym procesem internacjonalizacji nauki, powstają różne międzynar. instytuty nauk.-badawcze, które realizują badania nauk. planowane, organizowane oraz prowadzone w skali makro np. przez UE, Radę Europy, ONZ, czy NATO. Przykładem takiego instytutu nauk.-badawczego jest
CERN.
W Polsce pierwszy projekt instytutu nauk.-badawczego powstał ok. 1774; pierwszymi jednak placówkami tego typu były dopiero pracownie przy
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie: chem. (zał. 1886) i fiz. (zał. 1887) oraz Krajowa Mechaniczna Stacja Doświadczalna we Lwowie (zał. 1902); od 1911 wiele podobnych placówek powstało w ramach
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, niektóre z nich przekształciły się po 1918 w państw., samodzielne instytuty nauk.; niektóre instytuty nauk. ze względu na tradycję nie noszą nazwy instytutu; część instytutów działa współcześnie w ramach
Polskiej Akademii Nauk, prowadząc badania podstawowe, część — w ramach poszczególnych resortów, prowadząc badania stosowane i wdrożeniowe; ponadto istnieją instytuty nauk. o statusie stowarzyszeń społ. (towarzystwa nauk.) oraz instytuty szkolnictwa wyższego (pełnią funkcje badawcze i dydaktyczne).
Włodzimierz Kryszewski
