encyklopedia

encyklopedia

[gr. egkýklios ‘tworzący krąg’, ‘całkowity’, paideía ‘wykształcenie’],

wydawnictwo informacyjne zawierające zbiór wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy (encyklopedia ogólna, uniwersalna, powszechna) lub jednej dziedziny, dotyczące jednej epoki, jednego terytorium itp. (encyklopedia specjalistyczna, tematyczna), w układzie alfabetycznym lub rzeczowym — w wersji książkowej i/lub elektronicznej.

Historia dzieł typu encyklopedycznego ma ponad 2 tys. lat, w ciągu których zmieniały się forma, charakter i funkcje, a także samo pojęcie encyklopedii. Od IV w. p.n.e. Grecy określali terminem egkyklios paideia program nauczania, wzorzec wykształcenia, obejmujący „krąg wiedzy”, którą powinien poznać wolny wykształcony obywatel polis; równocześnie opanowanie owego „kręgu wiedzy” (wchodzącego później w skład sztuk wyzwolonych ) stanowiło punkt wyjścia do dalszego kształcenia i uprawiania filozofii jako nauki uniwersalnej, która dopiero dawała „pełny krąg wiedzy”, czyli egkyklios paideia (w dosłownym znaczeniu: egkyklios — tworzący krąg, całkowity, paideia — wykształcenie, wiedza). To dwojakie znaczenie terminu encyklopedia przetrwało przez starożytność i średniowiecze; z jednej strony pierwowzorami dzieł typu encyklopedycznego były: Corpus Aristotelicum (zbiór dzieł Arystotelesa) i Historia naturalis Pliniusza Starszego, z drugiej prace Warrona i Kapelli, zawierające kanon artes liberales, które stanowiły podstawowy składnik średniowiecznych dzieł encyklopedycznych; starożytne i średniowieczne encyklopedie miały być wzorcem wykształcenia i kompendium wiedzy, jaką powinien zdobyć wykształcony człowiek; spełniały więc przede wszystkim funkcje kształcące. Inaczej w czasach nowożytnych. Termin encyklopedia, który pojawił się w XVI w. (w znaczeniu „całokształt wiedzy” użył go 1532 F. Rabelais, w tytule dzieła — 1559 humanista chorwacki P. Skalić — Encyclopaediae seu orbis disciplinarum...epistemon), w XVII w. zaczął oznaczać zbiór wiadomości ze wszystkich nauk czy grupy nauk, ułożony alfabetycznie lub systematycznie wg zagadnień; od połowy XVII w. układ alfabetyczny stał się dominujący, a dzieła encyklopedyczne zaczęto nazywać zamiennie: encyklopediami, leksykonami, słownikami encyklopedycznymi; funkcje informacyjne przeważały w nich nad kształcącymi; taki charakter miały encyklopedie angielskie i leksykony niemieckie w XVIII w. Przełom w rozwoju edytorstwa encyklopedycznego przyniosła Wielka encyklopedia francuska, zbudowana w sposób systemowy, na podstawie określonego planu tematycznego i racjonalistycznego poglądu na świat oraz przemyślanego systemu odsyłaczy wiążących w sposób harmonijny poszczególne dziedziny wiedzy w całość dzieła mającego na celu „oświecenie umysłu ludzkiego”. W nawiązaniu, a zarazem w opozycji, do tej encyklopedii rozwinęły się w XIX w. wydawnictwa encyklopedyczne: Encyclopaedia Britannica w Wielkiej Brytanii Encyclopaedia Britannica Inc.), Brockhaus Brockhaus F.A.) i Bibliographisches Institut w Niemczech oraz Larousse we Francji, a także wiele innych w Europie i Ameryce; ich celem było nie „oświecenie”, a „poinformowanie społeczeństwa”. W połowie XIX w. wyraźnie oddzieliły się specjalistyczne encyklopedie naukowe od encyklopedii uniwersalnych; te ostatnie położyły nacisk na łączenie funkcji informacyjnych z popularyzującymi wiedzę i rozwinęły się w wielotomowe wydawnictwa zawierajace ponad 100 tys. haseł; dawne encyklopedie starały się udzielić odpowiedzi na pytanie: „co wiadomo na dany temat”, natomiast współczesne: „co powinno się wiedzieć na dany temat”. Encyklopedie współczesne stawiają sobie za zadanie szybko i łatwo dostępną informację, spełniającą postulaty: kompetencji, obiektywności i wiarygodności; służą doraźnym poszukiwaniom informacji i syntezy, a nie systematycznym studiom; w związku z tym charakteryzują się swoistymi cechami: 1) przejrzystym (zazwyczaj alfabetycznym) układem tekstu, jego segmentową strukturą, którą tworzą jednostki tekstowe zwane hasłami (szczegółowe — biograficzne i rzeczowe, przeglądowe); 2) systemem odsyłaczy bezpośrednich (np.: artes liberales sztuki wyzwolone) i pośrednich (np.: zobacz też wydawnictwo), wiążących hasła w hierarchicznie uporządkowane całości; 3) zakresem informacji: hasła encyklopedyczne (w odróżnieniu od słownikowych) zawierają poza definicją wstępną, mówiącą, czym jest omawiany przedmiot, informacje rzeczowe, historyczne, geograficzne, systematyczne, techniczne; 4) podaniem tylko istotnych informacji w sposób możliwie zwięzły, jasny i komunikatywny dla użytkowników tak, aby mogli uzyskać skondensowaną i aktualną wiedzę o przedmiocie zainteresowań. Kryteria i sposób selekcji materiału treściowego zależą od rodzaju encyklopedii (uniwersalna, specjalistyczna), typu (encyklopedia mała, średnia — kilkutomowa, wielka — wielotomowa, mikropedia — hasłowo-artykułowa, makropedia — artykułowa), od adresata (szeroki krąg odbiorców, specjaliści, młodzież i dzieci), stopnia popularyzacji. Wskutek pogłębiającej się specjalizacji nauk, powstawania nowych specjalności zawodowych oraz nowych technik, encyklopedie stają się niezbędnym narzędziem pomocniczym w pracy umysłowej i kształceniu. Szukając dróg do doskonalenia tego narzędzia, wydawcy korzystają z najnowszych technik poligraficznych, jednocześnie sięgają po komputerowe nośniki danych (system CD, dysk optyczny), pozwalające na łączenie tekstu z dźwiękiem oraz ilustracją tradycyjną, animowaną, filmową, a także na wybieranie haseł wg różnych kluczy systemowych i łączenie w dobrane całości; od 1992 ukazują się wersje elektroniczne jako on line reference service, od 1995 wersje multimedialne.

Włodzimierz Kryszewski

Plansza z Wielkiej encyklopedii francuskiej, 1751–80