praca organiczna

praca organiczna,

kierunek działalności publicznej w Polsce w XIX w., wysuwający hasła różnorodnych działań legalnych, zmierzających do wzmocnienia sił i organizacji społeczeństwa polskiego w sytuacji braku własnego państwa.

Praca organiczna nie ograniczała się do jednego środowiska i okresu, nie miała też jednego uniwersalnego programu; była to refleksja i aktywna postawa, w okresie zaborów alternatywa dla dążeń insurekcyjnych. Pojęcie „praca organiczna” wprowadził w latach 40. XIX w. A. Cieszkowski, zjawisko jednak pojawiło się już w końcu XVIII w. Pewne postulaty organicznikowskie formułowali np. działacze Komisji Edukacji Narodowej. Po rozbiorach znalazły się one w programie, zał. 1798 w Warszawie Towarzystwo Republikantów Polskich, wg którego legalne prace w dziedzinie kultury, oświaty i gospodarki były przygotowaniem do zbrojnej walki o niepodległość. Przejściowe załamanie nurtu insurekcyjnego na pocz. XIX w. wpłynęło na umocnienie się tendencji organicznikowskich. Realizowali je m.in. działacze TPN w Warszawie (1800): S. Staszic, T. Czacki oraz Izabela i Adam Jerzy Czartoryscy; obejmowały one w tym okresie zwłaszcza działania oświat. i nauk., które miały ochronić istnienie narodu po upadku państwa, przeciwstawić się zwątpieniu i kultywować narodowe tradycje (Świątynia Sybilli w Puławach 1800). Przewodnią ideę tych pierwszych prób pracy organicznej streszczały najlepiej słowa Staszica (1805): „Paść może i naród wielki; zniszczeć nie może, tylko nikczemny!”. Tendencje te kontynuowano w okresie Księstwa Warszawskiego. W broszurze O statystyce Polski (1807) Staszic wzywał do mobilizacji wszystkich sił narodu, do pełnego wykorzystania sprzyjającej koniunktury polit. dla zwiększenia wysiłku militarnego i budowania nowego państwa. Na łamach „Gazety Warszawskiej” propagowano hasła rozwoju oświaty i nauki nar., modernizacji przemysłu i rolnictwa oraz zmiany sytuacji prawnej chłopów. W Królestwie Pol. po 1815 praktyczne inicjatywy zmierzające do szybszego rozwoju gospodarki podejmowali z urzędu m.in. F.K. Drucki-Lubecki i Staszic. Pojawiły się też postulaty modernizacji stosunków społ. przez oczynszowanie chłopów oraz równouprawnienia Żydów (np. broszura O pańszczyźnie J.L. Żukowskiego w Warszawie, publicystyka Tow. Szubrawców w Wilnie).

W latach 30. XIX w. hasła pracy organicznej zyskały największy oddźwięk w Wielkopolsce, której społeczeństwo, dzięki pruskiej reformie agrarnej 1811–23, było najlepiej przygotowane do działań modernizacyjnych. Uwłaszczenie zmniejszyło napięcia między szlachtą a chłopami, pozwalając na wspólne przeciwstawienie się napływowi żywiołu niemieckiego. Istotnym bodźcem była klęska powstania listopadowego 1830–31, w którym wzięło udział ok. 2000 ochotników z Poznańskiego. Pierwszą formalną instytucją realizującą hasła ekonomiczne i narodowe było Kasyno Gostyńskie, zał. 1835 przez ziemian G. Potworowskiego i W. Rembowskiego; zapoczątkowało ono wydawanie „Przewodnika rolniczo-przemysłowego” w Lesznie i założenie sieci bibliotek wiejskich. Szerszy zasięg miały działania Tow. Agronomicznego (1837) i Centralnego Towarzystwa Roln. (1844), które polegały na propagowaniu oświaty roln., zakładaniu bibliotek, promowaniu pol. książek i czasopism. Wśród działaczy podejmujących takie inicjatywy znajdowali się przedstawiciele różnych sfer i zawodów, m.in. arystokraci Potworowski, E. Raczyński, T. Działyński, filozof K. Libelt, a zwłaszcza lekarz K. Marcinkowski, utrzymujący stosunki z Czartoryskim, oraz publicysta i przemysłowiec H. Cegielski. Zwieńczeniem ich działań było założenie w Poznaniu 1841 Towarzystwa Naukowej Pomocy i 1842 Bazaru. Celem Towarzystwa było zorganizowanie stałej, instytucjonalnej pomocy dla kształcącej się pol. młodzieży męskiej; jego gł. twórcami byli Libelt i Marcinkowski. Bazar koordynował legalne działania ekon. i oświat. w zaborze pruskim; w jego siedzibie organizowano zebrania i koncerty, znalazły się tam również pol. warsztaty i magazyny, w których działalność przem. rozpoczął Cegielski. Teoretyczne i terminologiczne zaplecze ruchu było dziełem Cieszkowskiego; w pracach O skojarzeniu dążeń i prac umysłowych w Wielkim Księstwie Poznańskim (1843) i Ojcze nasz (1848) stworzył koncepcję pracy organicznej jako drogi do narodowej jedności i rozwoju gospodarczego, a w rezultacie — do likwidacji zła w stosunkach społ. i wolności narodu polskiego. Z inicjatywy Cieszkowskiego powstała 1848 Liga Polska, licząca 37 tys. czł. w Wielkopolsce i na Pomorzu, która wysunęła szeroki program gosp., kult. i narodowy. Działania organicznikowskie zostały zahamowane przez wydarzenia 1846–48 i późniejsze represje władz pruskich (1850 likwidacja Ligi Pol.). W 2. poł. XIX w. działacze poznańscy kontynuowali wcześniejsze inicjatywy: gł. rolę odgrywały Tow. Pomocy Nauk., sieć bibliotek lud. (kierowana 1872–78 przez Towarzystwo Oświaty Ludowej, i od 1880 przez Towarzystwo Czytelni Ludowych) oraz zainicjowane 1862 kółka roln. — stowarzyszenia chłopów-gospodarzy. Patronem kółek został ziemianin M. Jackowski; oprócz kwestii gosp. i techn. ich działalność obejmowała także propagowanie miłości do ziemi i tradycyjnych obyczajów, rozwój czytelnictwa pol. oraz walkę z alkoholizmem, marnotrawstwem i nieobyczajnością (zwłaszcza z inicjatywy księży — prezesów spółek i prelegentów). Działacze wielkopolscy ograniczali się do konkretnych zadań, nie rozwijając sfery myśli organicznikowskiej; nową cechą była rosnąca liczba inicjatyw skierowanych do warstw ludowych, zwłaszcza chłopów, a także zwiększanie się udziału i roli duchowieństwa. W końcu XIX w. wielkie znaczenie zyskały w zaborze pruskim spółki zarobkowe, tzw. oszczędnościowo-kredytowe organizacje spółdzielcze, rozwijane od lat 60. przez Tow. Pożyczkowe w Poznaniu; od 1871 jednoczył je Związek Spółek Zarobkowych; na jego czele stali kolejno księża A. Szamarzewski i P. Wawrzyniak. Rozwój działalności gospodarczej i gromadzenie polskich kapitałów umożliwiały obronę polskiego stanu posiadania oraz ograniczenie skutków germanizacji. Polski Bank Ziemski (1888) i spółki parcelacyjne (od 1894) rywalizowały z popieraną przez władze niem. Komisją Kolonizacyjną (1886). Idee organicznikowskie zyskały też szeroki odzew poza Wielkopolską, zwłaszcza na Śląsku (K. Miarka) i Pomorzu, gdzie miały charakter starań o pielęgnowanie języka polskiego i rozwój narodowej oświaty. Dynamicznie organizowała się prasa pol. (np. „Gazeta Grudziądzka”, zał. 1894) oraz towarzystwa śpiewacze i chóry, a także stowarzyszenia gimnastyczne. Na terenie całego zaboru pruskiego rozwijały się też różne formy polskiej spółdzielczości wiejskiej i instytucje kredytowe.

W Królestwie Polskim po upadku powstania listopadowego hasła pracy organicznej zostały podjęte w latach 40. XIX w. Postulaty postępu gosp. i oczynszowania chłopów znalazły się na łamach „Roczników Gospodarstwa Krajowego” (od 1842); podejmowano je też podczas spotkań grupy ziemian w majątku A. Zamoyskiego w Klemensowie (tzw. zjazdy klemensowskie). Antypolski kurs władz ros. po powstaniu listopadowym uniemożliwił tu powstanie jakichkolwiek instytucji organicznikowskich. Od ok. 1856 szeroki program pracy organicznej jako głównej drogi do realizacji celów narodowych i społecznych głosił E. Jurgens. Znalazły się w nim postulaty indywidualnego doskonalenia i codziennej pracy na własnym stanowisku oraz równouprawnienia społ. i szerokiej akcji oświat.; adresatami postulatów Jurgensa były młodzież, inteligencja, rodząca się burżuazja i rzemieślnicy. Zwolennicy Jurgensa (tzw. millenerzy) sprzeciwiali się szybkiemu wybuchowi powstania, bezskutecznie usiłując znaleźć miejsce dla pracy organicznej pomiędzy obozem konspiracyjno-powstańczym a polityką ugody z Rosją. Od połowy wieku, a zwłaszcza po upadku powstania styczniowego 1863–64, postulaty organicznikowskie trafiły też do programu pozytywistów. J. Supiński w Galicji, następnie zaś pozytywiści warszawscy — m.in. A. Świętochowski, A. Wiślicki, B. Prus, grono współpracowników „Przeglądu Tygodniowego” i „Prawdy” — uznali je za nieuchronną konieczność, wynikającą z rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego społeczeństwa oraz jego położenia politycznego; program organicznikowski miał być przeciwwagą dla konspiracji i powstań. Klęska kolejnego zrywu zbrojnego 1863–64 zdawała się wskazywać, że walka nie tylko nie prowadzi do odzyskania wolności, ale zagraża bytowi narodowemu. W konsekwencji wśród zwolenników i głosicieli programu pracy organicznej znalazła się większość osobistości z zaboru rosyjskiego związanych z nauką i literaturą (P. Chmielowski, Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz). W ujęciu pozytywistów modernizacja gospodarki i społeczeństwa stała się celem nadrzędnym wobec postulatów nar.; uznano ją jednocześnie za jedyny sposób likwidacji rosnących antagonizmów społecznych. Wyraźnie potępiano drogę powstań i konspiracji oraz całą filozofię romantyzmu. Duże znaczenie dla pozytywistów — organiczników miały hasła rozwoju oświaty i pracy wśród najniższych warstw społ., propagowanie osiągnięć nauki i techniki oraz zasad higieny („praca u podstaw”); pojawiły się też nowe idee, jak emancypacja kobiet. Praca organiczna była w tym ujęciu nowoczesnym programem ewolucyjnej przebudowy społeczeństwa i narodu. W skrajnym uproszczeniu następowała niekiedy redukcja całego programu do postulatów rozwoju ekon. i indywidualnego bogacenia się jako nadrzędnej cnoty patriotycznej. Konserwatywną wersję pracy organicznej głosiły w tym samym czasie w Królestwie Polskim grupy ziemian, zwłaszcza krąg tyg. „Niwa” i L. Górski. W praktyce pracę organiczną w Królestwie realizowały organizacje gospodarcze, naukowe i samopomocowe, zwłaszcza Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (1875), Tow. Popierania Przemysłu i Handlu (1884), Kasa im. Józefa Mianowskiego (1881) oraz szkoły — handlowa i inżynieryjna, założone przez bankierów L. Kronenberga i H. Wawelberga. Znaczenie dorobku naukowego współpracowników Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (Encyklopedia Rolnictwa) i Kasy im. Mianowskiego (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich) liczyło się w skali wszystkich ziem polskich. Działalność oświat. w języku pol. wśród ludu w warunkach pełnej rusyfikacji szkolnictwa prowadził zwłaszcza K. Prószyński, wydawca „Gazety Świątecznej” i 1875 założyciel tajnego Tow. Oświaty Narodowej. Jawną akcję oświat. prowadziły w Warszawie czytelnie publiczne Tow. Dobroczynności.

Hasła rozwoju gosp. i czynszowania chłopów wysuwali też od lat 40. XIX w. przedstawiciele ziemian w Galicji, zrzeszeni w Galicyjskim Tow. Gospodarskim i w Towarzystwie Rolniczym Krakowskim (oba zał. 1845). Łączyły się one z myślą konserwatywną i katol. oraz głosami potępienia dążeń powstańczych. W 1850 W. Wielogłowski wydał pracę Polska na drodze pokoju i miłości, głosząc walkę o wolność narodową nie mieczem, lecz kielnią i zgodą; 1860–65 na łamach „Ogniska” wysuwał też konkretne postulaty pracy organicznej. Po upadku powstania styczniowego L. Powidaj wystąpił na łamach lwowskiego „Dziennika Literackiego” z utylitarnym programem rozwoju oświaty i mnożenia bogactwa nar., przeciwstawiając go postawom romant., które miały prowadzić do narodowej zagłady (artykuł Polacy i Indianie 1864). Idee pracy organicznej znalazły się też w programie konserwatystów galicyjskich; w sferze teorii sformułował je najpełniej J. Szujski, w praktyce realizował je już od lat 50. L. Sapieha, prezes wielu galicyjskich instytucji finansowych i działacz gospodarczy. W końcu XIX w. hasło intensywnego rozwoju gospodarczego kraju jako gwarancji bytu narodowego podjęli demokraci galicyjscy oraz S. Szczepanowski, autor pracy Nędza Galicji w cyfrach. Program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego (1888). Formami pracy organicznej były adresowane do ludu wydawnictwa Macierzy Polskiej, a zwłaszcza Macierzy Szkolnej Cieszyńskiej oraz znaczny rozwój spółdzielczości i kółek rolniczych, które (jak w zaborze pruskim) prowadziły także działalność oświatową. Ważną formą aktywizacji młodzieży polskiej w Galicji i pogłębiania świadomości narodowej były stowarzyszenia gimnastyczne Sokół; rozwijaniu świadomości narodowej ludu służyły obchody rocznic narodowych i kościelnych. Pewne elementy programu pracy organicznej realizowano również na emigracji, zwłaszcza w instytucjach powstałych w kręgu A.J. Czartoryskiego w Paryżu: Towarzystwie Historyczno-Literackim i Bibliotece Polskiej w Paryżu; ich głównym zadaniem były obrona i propagowanie języka polskiego. Znaczny, z czasem rosnący udział w pracy organicznej miało duchowieństwo katolickie, które nie przyjmowało jednak części radykalnych haseł organicznikowskich. W zaborze pruskim księża odgrywali często rolę decydującą o powodzeniu akcji oświat.-wychowawczych na wsiach, byli też patronami wielu spółek zarobkowych i kółek rolniczych. Kościół był także inicjatorem ruchu trzeźwości, zapoczątkowanego 1843 na Śląsku, który objął wkrótce wszystkie 3 zabory. Broszury i modlitwy w języku pol., odpusty i pielgrzymki do znanych miejsc kultu katol. służyły utrwalaniu pol. tożsamości warstw lud. i kontaktów ludności różnych zaborów. Podobną rolę odgrywały też różnorodne stowarzyszenia młodzieży katolickiej.

Zmierzch idei pracy organicznej pogłębiał się od lat 90. XIX w.; na początku XX w. wycofali się lub zmarli główni głosiciele i realizatorzy haseł organicznikowskich (Szczepanowski, Jackowski, Prószyński, Wawrzyniak, Prus). Nasilała się też krytyka ze strony nowych ruchów polit., zwłaszcza lewicy, które widziały w programie pracy organicznej zachętę do egoistycznego bogacenia się jednostek, pozbawioną wartości z punktu widzenia interesów narodowych i socjalnych. Większość instytucji, stowarzyszeń oraz część postulatów organicznikowskich przejęła na pocz. XX w. Liga Narodowa; kładła ona nacisk na potrzebę przeciwstawienia się zaborcy, m.in. przez starania o prawa języka polskiego. Znaczenie idei pracy organicznej osłabiały też zmiany sytuacji międzynarodowej i narastający konflikt między zaborcami, co wpływało na odrodzenie koncepcji powstańczych; zalecenia codziennej pracy, programowego odsunięcia się od polityki i solidaryzmu społ. nie odpowiadały sytuacji pocz. XX w. Większość inicjatyw pracy organicznej kontynuowano do odzyskania niepodległości, jednak były one stopniowo spychane na margines życia narodowego. Do koncepcji organicznikowskich odwoływali się także przedstawiciele innych nurtów umysłowych i polit. XX w., m.in. twórca pol. kooperatywizmu E. Abramowski. Praca organiczna, zarówno w zakresie programów organicznikowskich, jak i praktycznej działalności gospodarczej, oświatowej i modernizacyjnej, miała ogromne znaczenie dla polskiego narodu i społeczeństwa pod zaborami, decydując na równi z usiłowaniami powstańczymi o przetrwaniu narodowości i odbudowie państwa.

Bibliografia

W. Jakóbczyk Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., t. 1–3, Poznań 1951–67;

S. Kieniewicz Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warszawa 1964;

Droga do niepodległości czy program defensywny? Praca organiczna — programy i motywy, oprac. T. Kizwalter, J. Skowronek, Warszawa 1988.