macierz szkolna

macierz szkolna,

nazwa polskich stowarzyszeń oświatowych działających od końca XIX w.:

Macierz Polska, powołana 1882 we Lwowie z inicjatywy J.I. Kraszewskiego, prowadziła działalność oświatowo-wydawniczą kierowaną do warstw ludowych; od 1894 wydawała «Bibliotekę Macierzy Szkolnej», która obejmowała wydawnictwa historyczne oraz literaturę polską; w ciągu 10 lat wydawnictwa «Biblioteki» osiągnęły nakład 756 tys. egzemplarzy; 1902 z inicjatywy przewodniczącego L. Finkla Macierz Polska połączyła się z fundacją im. T. Kościuszki (powstałą 1894), co pozwoliło na rozszerzenie form działalności. Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego rozpoczęła działalność 1886; inicjatorami byli m.in.: P. Stalmach, ksiądz I. Świeży, inżynier A. Kotula, ksiądz A. Fuzoń, J. Sztwiertnia; jej celem było rozszerzanie i wspomaganie szkolnictwa polskiego na Śląsku Cieszyńskim; do wybuchu I wojny światowej Macierz zał. 2 gimnazja (1 wspólnie z Tow. Szkoły Lud.), 3 szkoły wydziałowe, 14 szkół lud., 22 ochronki, szkołę handl., szkołę gospodarstwa domowego, 7 szkół uzupełniająco-przemysłowych. Po ustaleniu granicy pol.-czechosłowackiej zakłady oświat., które pozostały w Czechosłowacji natrafiły na znaczne trudności, część z nich została zlikwidowana. Na pol. Śląsku Cieszyńskim Macierz kontynuowała dawne kierunki działalności oraz zajmowała się działalnością oświat.-kult., m.in. w ramach powołanego przez nią uniw. ludowego. Polska Macierz Szkolna powstała w Warszawie 1905; jej założycielami byli m.in.: H. Sienkiewicz, ksiądz J. Gralewski, M. Brzeziński, I. Chrzanowski, A. Osuchowski. Do zadań Macierzy należało organizowanie i wspieranie szkół pol. różnych stopni, przede wszystkim lud., oraz szerzenie czytelnictwa przez organizowanie sieci bibliotek stałych i wędrownych; na przeł. 1906 i 1907 Macierz liczyła ok. 100 tys. czł. rzeczywistych i ok. 1,5 tys. wspierających. Władze ros. niechętnie patrzyły na rozrastającą się działalność Macierzy i ostatecznie XII 1907 jej zakazały; oznaczało to podcięcie egzystencji 141 szkół lud., 2 szkół średnich, 317 ochronek, 505 bibliotek oraz uniw. lud. w Warszawie i jego filii na prowincji; wiele szkół działało nadal tajnie, m.in. dzięki pomocy dworów ziemiańskich, w miastach funkcjonowały tajne komplety, uniw. lud. stał się formalnie szkołą prywatną. Działalność Macierzy została wznowiona po wyjściu Rosjan z Królestwa Pol. 1916; wcześniej, od 1915 Pol. Macierz Szkolna zaktywizowała się w skupiskach Polaków w Rosji, m.in. w Petersburgu; działalność Macierzy w Rosji zakończyła się 1918, kiedy większość działaczy, nauczycieli i uczniów powróciła do kraju. W 1916–18 Macierz kontynuowała w zasadzie dawne kierunki działania; w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości największy nacisk położono na walkę z analfabetyzmem, rozwijały się też szkoły powszechne i średnie (gł. na ziemiach wschodnich); dużą wagę przywiązywano nadal do rozwoju czytelnictwa; 1938 funkcjonowały 422 biblioteki stałe i 1964 wędrowne, obejmowały one ponad 640 tys. tomów. Rozszerzeniu uległa działalność uniw. powszechnego z licznymi oddziałami na prowincji; 1927–39 działała pod egidą Macierzy Szkoła Pracownic Społecznych. W Pol. Macierzy Szkolnej dominowała ideologia nar.-chrześc., a jej działacze (m.in. W. Przanowski, L. Zarzecki, J. Świeżyński, J. Kornecki, J. Stemler) wywodzili się ze środowisk katol.-nar.; Macierz była instytucją w pełni społ., tj. podstawę finansową jej działalności stanowiły wyłącznie składki członkowskie i ofiarność społeczna. Polska Macierz Szkolna w Gdańsku powstała 1921; prowadziła działalność w obronie polskości, m.in. organizując ochronki, szkoły powszechne w Gdańsku i okolicznych miejscowościach; z jej inicjatywy powstały: Pol. Szkoła Handl., Gimnazjum Pol. w Gdańsku (1922), 18 szkół licealnych, wiele dokształcających szkół zaw.; organizowano też kolonie letnie i pomoc materialną dla pol. dzieci.