Wilno
 
Encyklopedia PWN
Wilno, Vilnius Wymowa,
stolica Litwy, na południowym wschodzie kraju, w odległości 315 km od Morza Bałtyckiego i 32 km od granicy z Białorusią.
Ośrodek adm. okręgu Wilno. — 544 tys. mieszk. (2008), w tym Litwini 58%, Polacy 19%, Rosjanie 14%, Białorusini 4%. Drugi po Kownie ośr. przem. kraju; przemysł gł. maszyn. (obrabiarki, wiertła, maszyny roln.), elektrotechniczny (silniki elektr., sprzęt elektrospawalniczy), ponadto przemysł lekki (włók., odzieżowy, skórz.-obuwniczy), chem. (tworzywa sztuczne, wyroby chemii gosp., farm.), spoż., materiałów budowlanych, drzewny (meblarski); duże zakłady papiernicze (zał. 1836); ważny węzeł kol. i drogowy; międzynarodowy port lotniczy (od 1992 regularne połączenie z Warszawą). Centrum nauk. i kult. Litwy; uniw. i inne szkoły wyższe (w tym prywatny Uniw. Pol.); siedziba Litew. Akad. Nauk (zał. 1941); 20 instytutów nauk.; Filharmonia Nar.; liczne biblioteki, największe: Uniwersytecka (od XVI w.) i Nar. (po 4,4 mln tomów); muzea, m.in. Sztuk Pięknych, Rzemiosła Artyst., Etnografii, A. Mickiewicza (w domu, w którym mieszkał poeta 1822); galeria obrazów; wytwórnia film. (zał. w Kownie 1940, przeniesiona do Wilna 1949). Stare Miasto przy ujściu Wilejki (Wilenki) do Wilii; trwają prace nad jego odbudową (od 1986 uczestniczą pol. konserwatorzy); nad miastem wznosi się Góra Giedymina (lub Góra Zamkowa) z Basztą Giedymina; na zachód od obecnego centrum Wilna, w zakolu Wilii, park Vingis o pow. 200 ha, z wielką estradą (odbywały się tu co 5 lat festiwale pieśni, a także koncerty); 1957 do Wilna włączona, oddzielona pasem lasów, dzielnica Nowa Wilejka; nowe dzielnice gł. w północnej i zachodniej części miasta; dzielnice willowe, m.in. na Antokolu; parki, m.in. Bernardyński; cmentarze: na Rossie, Bernardyński (zał. 1810), na Antokolu (zał. na pocz. XIX w.).
Historia. Osada prawdopodobnie już w V w., w VI–VII w. obronna osada handl., następnie gród, wzmiankowany w XII w.; miasto rozwinęło się wokół zamku zbud. 1322–23 przez ks. litew. Giedymina, który przeniósł tu z Trok siedzibę wielkich książąt Litwy; położone na skrzyżowaniu szlaków z Połocka i Rygi przez Kowno do m. Memel (ob. Kłajpeda) i Królewca oraz na Mazowsze, stało się Wilno największym na Litwie ośr. handlu tranzytowego między Rusią a miastami hanzeatyckimi; od 1323 stol. Litwy; w XIV w. częste najazdy Krzyżaków, m.in. 1377–78 spalili część miasta. W 1387 Wilno otrzymało od Władysława II Jagiełły prawa miejskie (potwierdzane i rozszerzane przez jego następców) i stało się siedzibą biskupstwa katol. (1387); król wzniósł tu kilka kościołów, rozwinęło się rzemiosło, powstały cechy; na pocz. XV w. miasto zostało rozbudowane w kierunku północnym i zachodnim; Kazimierz IV Jagiellończyk sprowadził do Wilna kupców i rzemieślników z Polski, ustanowił nowe jarmarki, 1464 nadał prawa sądowe; w Wilnie znajdowały się 3 zamki: Wysoki, Niski i Krzywy; po 1503 miasto otoczono murem z 9 obronnymi basztami. Najświetniejszym okresem w dziejach Wilna były czasy zygmuntowskie; po pożarze 1530, który niemal doszczętnie zniszczył miasto, przebudowano zamek Niski i katedrę w stylu renes.; powstała pierwsza mennica, następnie arsenał, wodociągi, młyny, most na rz. Wilejce, wzniesiono liczne kościoły i cerkwie, szpitale i pałace; pracowali tu architekci i rzeźbiarze wł. (J. Cini, B.Z. de Gianotis, G.M. Padowano). Wilno stało się ogniskiem kultury jednoczącym wpływy zachodnie i wschodnie, różne narodowości (Litwini, Polacy, Białorusini, Ormianie, Grecy, Niemcy, Żydzi, Turcy, Tatarzy) i wyznania; rozwijały się szkoły; 1520 powstała pierwsza na Litwie papiernia oraz 1524 drukarnia F. Skaryny, który wydawał druki cyrylickie; wzrosła znacznie liczba ludności, m.in. dzięki napływowi Żydów (1527 Zygmunt I Stary zezwolił na ich osiedlanie się w Wilnie), Rusinów, Tatarów i przybyszów z zachodniej Europy; Zygmunt II August (od 1544 przebywał stale w Wilnie ze swym dworem) nadał 1560 prawo do nobilitacji czł. magistratu. Na ożywienie kultury wpłynęła, szerząca się w Wilnie od poł. XVI w., reformacja; powstały szkoły: luterańska (zał. 1540) oraz kalwińska (wykładał w niej m.in. ok. 1559–1564 M. Czechowic); nastąpił rozkwit drukarstwa, m.in.: drukarnie Daniela z Łęczycy i J. Karcana (tłoczono w nich druki pol. i litew.). Dla przeciwdziałania wpływom reformacji bp wil. W. Protasewicz sprowadził 1569 jezuitów, którzy zał. kolegium, przekształcone 1578 przez Stefana Batorego w Akad. Wil. (Uniwersytet Wileński); działali tu m.in. P. Skarga i J. Wujek — pierwsi rektorzy Akad. Wil., przywódca ruchu kalwińskiego A. Wolan, pisarz i historyk A. Rotundus Mielski; zał. przez M.K. Radziwiłła drukarnia, przekazana 1586 jezuitom, stała się zaczątkiem Drukarni Akademickiej (stąd wyszła pierwsza zachowana książka litew. — Katechizm M. Daukszy 1595). Waśnie rel. między katolikami a zwolennikami reformacji oraz między prawosławnymi a unitami (po unii brzeskiej Wilno było siedzibą metropolity unickiego) spowodowały bujny rozkwit literatury polemicznej. W 1581 Wilno zostało siedzibą Trybunału Litewskiego. Od 2. poł. XVI w. istniała w Wilnie największa na Litwie gmina żydowska, zw. Jerozolimą Litew.; działał tu m.in. rabin Eliasz ben Salomon Zalman (Gaon z Wilna); były czynne liczne drukarnie hebr. Odbudowane po wielkim pożarze 1610, Wilno zostało zajęte i zniszczone (rzeź mieszk., grabieże, pożary, zaraza) przez wojska moskiewskie (1655–60); odbudowane ponownie u schyłku XVII w.; powstały liczne kościoły i pałace barok.; na pocz. XVIII w. Wilno liczyło 30–50 tys. mieszk.; północna wojna 1700–21 spowodowała upadek miasta; nowy okres rozwoju nastąpił u schyłku czasów saskich i za panowania Stanisława Augusta; od lat 30. XVIII w. rozwijali działalność oświat. pijarzy, którzy zał. tu kolegium, a 1754 uruchomili (M. Dogiel) jedną z najlepszych litew. drukarni, działającą kilkadziesiąt lat; 1783 Komisja Edukacji Narodowej przekształciła Akad. Wil. w Szkołę Gł. W. Księstwa Litew., przy której powstało obserwatorium astr. (M. Poczobutt-Odlanicki) oraz wydział sztuk pięknych, na którym wykładał F. Smuglewicz — twórca wil. szkoły mal.; rozwijało się czasopiśmiennictwo („Kurier Litewski” 1760–64, „Gazety Wileńskie” 1761–92); 1785–89 działał pierwszy teatr prowadzony przez W. Bogusławskiego. 13 VI 1792, podczas wojny pol.-ros., zajęte przez Rosjan; 22/23 IV 1794 spiskowcy pod wodzą J. Jasińskiego rozbroili garnizon ros., 24 IV powstała Rada Najwyższa Litew. (powstanie kościuszkowskie 1794); 12 VII Wilno ponownie opanowane przez Rosjan. Po III rozbiorze Polski (1795) Wilno zostało wcielone do Rosji jako stol. guberni; VI 1812 zajęte przez wojska Napoleona I (powołano Rząd Tymczasowy Litew.), w grudniu — ponownie przez wojska ros.; od pocz. XIX w. ważny ośrodek kultury; 1803 Szkołę Gł. przekształcono w Cesarski Uniw. Wil. z pol. językiem wykładowym (wykładali tu m.in.: J. Lelewel, bracia J. i J. Śniadeccy, S.B. Jundziłł, G.E. Groddeck, L. Borowski, J. Frank, Z.H. Bojanus, M. Oczapowski, J.D. Holland); stał się on ważnym ośr. nauki i kultury polskiej. Wileńską szkołę mal. reprezentowali m.in.: J. Rustem, J. Damel, W. Wańkowicz, K. Rusiecki, pracowali tu rzeźbiarze A. Le Brun i K. Jelski; ukazywały się pol. czasopisma: „Tygodnik Wileński” (1804, 1815–22), „Dziennik Wileński” (1805–06, 1815–30) oraz „Wiadomości Brukowe” (1816–22, organ Tow. Szubrawców), od 1805 działała, zasłużona dla miasta, firma wydawnicza J. Zawadzkiego. Rozwijały się patriotyczne organizacje młodzieżowe (filomaci, filareci, promieniści), powstawały towarzystwa naukowe. Po procesie filomatów 1823–24 zaczął się okres represji N.N. Nowosilcowa.
W dziejach kultury pol. Wilno zapisało się jako ośr. klasycyzmu postanisławowskiego, gł. jednak jako kolebka pol. romantyzmu, związana z nazwiskami A. Mickiewicza i J. Słowackiego; zostało upamiętnione także w twórczości J.J. Kraszewskiego, który przebywał tu 1829–33, a następnie redagował wychodzące 1845–51 w Wilnie pismo „Atheneum”; na scenie wil. odbyła się 1854 prapremiera Halki S. Moniuszki, na Uniwersytecie Wil. studiowali również pisarze i uczeni litew.: E.S. Daukantas, S. Stanevičius, K. Nezabitauskas-Zabitis i L. Jucevičius; w życiu kult. miasta uczestniczyli czynnie S. Moniuszko i W. Syrokomla. Podczas powstania listopadowego 7 VI 1831 nieudana próba opanowania miasta przez armię powstańczą pod dowództwem gen. A. Giełguda; od 1832 nastąpiła intensywna rusyfikacja Wilna; władze ros. zamknęły liczne szkoły i uniw., jego wydział lekarski, przemianowany na Akad. Medyko-Chirurgiczną, przetrwał tylko do 1842; zostały zlikwidowane wszystkie wil. klasztory; II 1839 na Pohulance rozstrzelano Szymona Konarskiego.
Podczas powstania styczniowego 1863 Wilno było gł. ośr. ruchu niepodl.; działali tu m.in. i zostali straceni na rozkaz gubernatora wil. M.N. Murawjowa (Wieszatiela): K. Kalinowski, B. Kołyszko, Z. Sierakowski; rusyfikacja i represje władz ros. po powstaniu styczniowym wobec ludności pol. i litew. zahamowały rozwój życia kult. (m.in. od 1866 zakaz wyd. druków pol., zakaz druku w języku litew. do 1904, 1864 zamknięto teatr); jedyną pol. drukarnią była oficyna wydawnicza Zawadzkich, a od 1879 księgarnia wydawnicza E. Orzeszkowej (zlikwidowana 1882 przez władze ros.).
Po uzyskaniu 1862 połączeń kol. z Petersburgiem, Warszawą i Prusami (przez Kowno) wzrosła rola gosp. Wilna; w końcu XIX w. istniało kilkanaście browarów i większych garbarni, kilka gorzelni, 20 cegielni, odlewnia żeliwa, kilka zakładów przemysłu metal., kilkadziesiąt drobnych przedsiębiorstw przem., ok. 950 sklepów, 7 banków i kantorów bankowych; Wilno liczyło ok. 88 tys. mieszk.; rozwijało się życie polit.; od 1883 działało kółko I Proletariatu; po 1890 powstały liczne organizacje i partie robotnicze, m.in. PPS (1893 odbył się tu I Zjazd), socjaldemokracja litew. (LSDP), ros. SDPRR oraz grupa SDKPiL; w końcu XIX w. i na pocz. XX w. nastąpił szybki rozwój Wilna, liczba ludności wzrosła do 180 tysięcy. Rewolucja 1905 miała w Wilnie burzliwy przebieg (13 X strajk powszechny, starcia z policją); 4–5 XII odbył się w Wilnie tzw. sejm organizacji litew. domagających się autonomii narodowej. Po rewolucji 1905–07 ożywiło się pol., litew. i białoruskie życie kult. i nauk.; ukazywało się wiele dzienników (m.in. „Kurier Litewski” 1905–11, „Dziennik Wileński” 1906–08), nowy etap działalności rozpoczął teatr wil. pod dyrekcją N. Młodziejowskiej; 1907 utworzono Tow. Przyjaciół Nauk; powstawały organizacje litew.: 1907 Litew. Tow. Naukowe i 1911 Litew. Tow. Oświaty „Rytas”; z Wilnem byli związani litew. malarze, kompozytorzy, pisarze, poeci (m.in.: M.K. Čiurlionis, G. Petkevičaité-Bité, L. Gira, K. Binkis); ośr. prasy litew. (m.in. gazeta „Vilniaus Zinios”, pismo „Viltis”); Wilno stało się też ogniskiem kultury białoruskiej (szkoły, organizacje społ., biblioteka, muzeum), mieszkali tu i tworzyli m.in. J. Kupała, F. Bahuszewicz i Z. Biadula; ukazywały się pierwsze gazety białoruskiej: „Nasza dola” i „Nasza niwa”. W XIX i 1. poł. XX w. Wilno było także centrum życia społ. i kult. Żydów Litwy; powstały partie polit., m.in. Bund, Hovevei Zion, Agudat Israel, 1901 biblioteka Straszuna, od 1916 działała „Trupa Wileńska”. W 1917 Wilno liczyło ok. 139 tys. mieszk., w tym ok. 75 tys. Polaków (54%), ok. 57,7 tys. Żydów (41%) i ok. 2,2 tys. Litwinów (1,6%).
W 1915–18 Wilno okupowali Niemcy; IX 1917 została utworzona litew. rada nar. Taryba, a 11 XII Wilno zostało stol. proklamowanego wówczas niepodl. państwa litew.; po ustąpieniu Niemców władzę w Wilnie przejęli 1 I 1919 Polacy (oddziały Samoobrony Litwy i Białorusi dowodzone przez gen. S. Mokrzeckiego); 5 I 1919 do Wilna wkroczyły oddziały Armii Czerwonej; II 1919 została proklamowana Radziecka Socjalist. Rep. Litwy i Białorusi (tzw. Litbieł) ze stol. w Wilnie; 19 IV miasto zajęły wojska pol. dowodzone przez gen. E. Rydza-Śmigłego; na mocy traktatu moskiewskiego z 12 VII 1920 Wilno zostało przyznane Litwie; w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919–21 Armia Czerwona zajęła 14 VII 1920 Wilno i przekazała miasto rządowi litew. K. Griniusa; 9 X 1920 gen. L. Żeligowski zajął Wilno wraz z okręgiem wil. i utworzył Litwę Środkową; 20 II 1922 Sejm Wil. podjął uchwałę o przyłączeniu Wilna do Polski; 15 III 1923 Konferencja Ambasadorów uznała wschodnie granice Polski i przyznała jej Wilno i ziemię wil. W 1931 Wilno liczyło ok. 195 tys. mieszk., a 1939 ponad 200 tys. (w tym ok. 55 tys. Żydów); rozwinął się przemysł, gł. lekki, drzewny, spoż. i elektrotechniczny, a także handel związany z roln. zapleczem. Wilno było siedzibą woj., dużym ośr. nauk. (Uniw. Stefana Batorego, reaktywowany 1919, z którym działalność nauk. związali m.in.: L. Chmaj, H. Elzenberg, L. Kolankowski, J. Kallenbach, S. Pigoń, M. Kridl, Akad. Sztuk Pięknych, Konserwatorium Muz., Inst. Nauk.-Badawczy Europy Wschodniej, Szkoła Nauk Polit., Biblioteka Wróblewskich) oraz kult. i artyst.; 1920 powstało Wil. Tow. Artystów Plastyków (m.in.: B. Jamontt, T. Niesiołowski, F.Sz. Kowarski, L. Ślendziński); działały teatry, m.in. Reduta, operetka; a od 1928 rozgłośnia radiowa (kier. programowy W. Hulewicz); ukazywały się m.in. „Słowo” (1922–39, zał. przez S. Cata Mackiewicza) i „Kurier Wileński” (1924–39). Wilno było też ośr. kultury litew. (m.in. działające nadal Litew. Tow. Nauk., gimnazjum), białoruskiej (m.in. Tow. Szkoły Białorus.), żydowskiej (m.in. zał. 1919 muzeum kultury żydowskiej, od 1924 Inst. Badawczy Języka i Kultury Żydowskiej, grupa Jung Wilne skupiała żydowskich pisarzy, poetów, malarzy i grafików), tatar., karaimskiej i ros.; były czynne liczne szkoły, towarzystwa nauk., kluby sportowe. W latach 30. rozwinęła działalność grupa lewicującej młodzieży, zw. Lewicą Akademicką (Związek Lewicy Akademickiej „Front”), skupiona wokół H. Dembińskiego oraz pism: „Żagary” (1931–34, zał. przez głośną grupę poet. Żagary, w której skład wchodzili m.in.: T. Bujnicki, Cz. Miłosz, J. Putrament, A. Rymkiewicz), „Poprostu” (1935–36), „Karta” (1936). 19 IX 1939 Wilno zostało zajęte przez wojska sow. i włączone do Białorus. SRR; na mocy układu sow.-litew. z 10 X — przekazane Litwie jako jej stol.; wojska litew. wkroczyły do Wilna 29 X i władze litew. przystąpiły do litwinizacji miasta stosując środki przymusu adm. i ekon., m.in. wprowadziły ustawę o obywatelstwie, na której mocy większość Polaków (ok. 66%) została uznana za obcokrajowców i pozbawiona prawa do pracy; język litew. wprowadzono jako obowiązkowy język urzędowy; zamknięto uniw., zlikwidowano pol. szkolnictwo, pol. organizacje, pol. mienie społ., pol. handel i rzemiosło, usunięto Polaków z urzędów państw. i samorządowych; mimo to rozwijało się pol. życie kult.; po wybuchu wojny IX 1939 do Wilna przybyło ok. 30 tys. uchodźców wojennych, w tym wielu pisarzy i dziennikarzy. 15 VI 1940 Wilno zostało ponownie zajęte przez wojska sow.; od VII 1940 stol. Litew. SRR; Polacy, formalnie zrównani w prawach obywatelskich z Litwinami, byli prześladowani przez NKWD, m.in. osadzono w więzieniu na Łukiszkach ponad 1 tys. Polaków, z Wilnem i okolic deportowano w głąb ZSRR ok. 35 tys. osób, gł. Polaków, także wielu Żydów.
24 VI 1941 do miasta wkroczyły wojska niem.; Wilno zostało włączone do Komisariatu Rzeszy „Ostland”; podczas okupacji Niemcy przy współudziale litew. nacjonalistów (m.in. litew. policja polit. — Sauguma, Ypatingas Buris — Ochotniczy Oddział Strzelców Ponarskich oraz szaulisi — Związek Strzelców Litew.) prowadzili eksterminację ludności, gł. żydowskiej; w więzieniach na Łukiszkach i przy ul. Ofiarnej osadzono tysiące Polaków, gł. przedstawicieli inteligencji pol., w tym profesorów uniw. i księży; w masowych egzekucjach m.in. w Ponarach zginęło ok. 100 tys. osób, w tym ponad 60 tys. mieszk. Wilna, gł. Żydów; IX 1941–IX 1943 getto (ponad 30 tys. osób, większość zginęła w Ponarach, kilkaset osób uratowano w czasie likwidacji getta). Duży ośr. konspiracji pol.; na pocz. X 1939 utworzono okręg Służby Zwycięstwu Polsce, w grudniu okręg Związku Walki Zbrojnej (dow. pułkownik N. Sulik „Karol”), następnie samodzielny okręg Armii Krajowej (dca pułkownik A. Krzyżanowski „Wilk”), siedziba okręgu Delegatury Rządu RP na Kraj, która organizowała opór cywilny, rozwijając samopomoc i propagandę, utrzymując tajne szkolnictwo powszechne, średnie i wyższe (tajny Uniw. Stefana Batorego); w okolicach Wilna (gł. w Puszczy Rudnickiej) działalność partyzantki pol. i sow.; od I 1942 działała żydowska Zjednoczona Organizacja Partyzancka (dca J. Wittenberg, J. Glazman, A. Kowner); VII 1944 AK podjęła próbę wyzwolenia miasta i przystąpiła do realizacji planu operacji „Burza”„Ostra Brama”; 13 VII Wilno zostało wyzwolone przez oddziały sow. 3. Frontu Białorus. przy dużym udziale sił wil. i nowogródzkiego AK; oddziały AK zostały rozbrojone przez wojsko sow., znaczną część żołnierzy wywieziono w głąb ZSRR; w czasie walk o Wilno zniszczeniu uległo ok. 40% budynków. Ponownie stol. Litew. SRR; po wojnie odbud. i rozbudowane; 1944 reaktywowano uniw.; powstało kilkaset zakładów przemysłu maszyn., elektrotechnicznego, spoż.; III i IV 1945, na mocy umowy repatriacyjnej między Polską a ZSRR, większość Polaków, gł. inteligencja, została przesiedlona na zachód; pozostali podtrzymywali w ograniczonym zakresie pol. życie kult. (zespoły artyst., teatr., kółka lit.) i rel.; dla ludności pol. są czynne szkoły z pol. językiem wykładowym; nauczycieli do nich przygotowuje od 1944 Wil. Państw. Inst. Pedagogiczny, od 1961 katedra polonistyki; od 1953 ukazywał się w języku pol. dziennik „Czerwony Sztandar”, od 1990 pt. „Kurier Wileński”. Od końca lat 80. gł. ośr. litew. dążeń niepodl. (działalność Sajudisu); I 1991 starcia oddziałów sow. (atak na stację i wieżę telew.) z ludnością cywilną; od 1991 stol. suwerennej Litwy; jako urzędowy wprowadzono język litewski. Wilno jest największym skupiskiem Polaków na Litwie (ponad 100 tys. — 19% mieszk. Wilna); 1988 powstało Stow. Społ.-Kult. na Litwie (od 1989 pod nazwą Związek Polaków na Litwie); od 1989 działa sekcja pol. Związku Pisarzy Litwy; od 1991 działa prywatny Uniw. Pol.; zwiększyła się liczba wyd. tytułów prasowych, ukazują się: od 1989 dwutyg. „Znad Wilii”, od 1990 dwutyg. „Magazyn Wileński”, od 1994 tyg. „Słowo Wileńskie”; radio i telewizja litew. nadają pol. programy, od 1992 działa pol. radio komercyjne Znad Wilii.
Zabytki. Wilno jest cennym zespołem zabytków architektury i sztuki (XIV–XX w.), wpisanym na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO, o charakterystycznych cechach przenikania się kultur — pol., litew., białoruskiej, żydowskiej i niem.; szczególnymi wartościami artyst. wyróżnia się późnobarok. architektura sakralna (XVII, XVIII w.), powstała w okresie rozkwitu miasta, oraz architektura klasycyst. (XVIII/XIX w.) o surowych monumentalnych formach. Pozostałości Zamku Górnego — Baszta Giedymina (XIV–XV w. na miejscu dawniejszego grodu); fragmenty miejskich murów obronnych (pocz. XVI w.), m.in. Brama Miednicka, zw. też Ostrą, z kaplicą-sanktuarium oraz brama Subocz z przyległym do niej barbakanem (rekonstrukcja). Katedra (fundacji Władysława II Jagiełły, 1387, następnie — w. ks. Witolda, przebudowa XVI–XVIII w., 1777–98, W. Gucewicz, z kaplicą Św. Kazimierza 1623–36, C. Tencalla, w podziemiach groby król., 1956–88 w katedrze galeria malarstwa); kościoły: Św. Jana, w XVI–XVIII w. Jezuitów (tej samej fundacji, 1387, pocz. XV, XVIII w.); Św. Mikołaja (XIV/XV w.); Franciszkanów (pocz. XV, XVIII w.; od 1864 funkcje świeckie); Dominikanów (fundacja Aleksandra Jagiellończyka, XV/XVI w., wyposażenie z XVIII w., ob. parafia pol.); Św. Anny (pocz. XVI w.); Bernardynów (XVI w.); Bernardynek (1594–96; ob. Muzeum Architektury); Św. Stefana (ok. 1600); Św. Kazimierza (fundacja m.in. Zygmunta III Wazy, 1604–16, przebudowa XVII–XIX w., ob. ponownie Jezuitów); Wszystkich Świętych (1620–31, XVIII w.); Św. Teresy (1635–50, C. Tencalla); Św. Katarzyny (1622, przebudowa ok. poł. XVIII w., J.K. Glaubitz); Św. Jakuba i Filipa (1624, rozbudowa 1690–1737); Św. Piotra i Pawła na Antokolu (1668–76, J. Zaor, sztukaterie P. Perettiego i J. Gallego); Trynitarzy na Antokolu (1694–1717, od 1864 cerkiew); Misjonarzy (1695–1730, ob. szpital); Wizytek (ok. 1715–ok. 1760, fundacja Augusta II Mocnego, ob. więzienie); Św. Rafała (1. poł. XVIII w.); inne świątynie: klasztor prawosł. Św. Ducha (1. poł. XVII w.); katedra metropolitarna prawosł. (XVII–XIX w.); klasztor i kościół Bazylianów (pocz. XVII w.; od 1828 więzienie z celą Konrada — miejsce uwięzienia A. Mickiewicza; ob. ponownie greckokatol.); kościół ewangelicko-reformowany (XVI, XVIII w.); kościół ewangelicko-augsb. (XIX w.); gł. synagoga (ok. poł. XVII w., całkowicie zniszczona podczas II wojny światowej); synagoga chóralna (1903); meczet (ok. poł. XIX w.). Budowle świeckie: alumnat greckokatol. (fundacja papieża Grzegorza XIII, 1582–1622); Stary Arsenał (XVI–XVII w., ob. muzeum Rzemiosła Artyst.). Pałace: kard. J. Radziwiłła (XVI, XIX w.), J. Radziwiłła (1. poł. XVII w.), Chodkiewiczów (XVI, XIX w.), Słuszków (2. poł. XVII w.), Sapiehów na Antokolu (XVII/XVIII w.), Brzostowskich (1. poł. XIX w.), Tyszkiewiczów (1. poł. XIX w.), Biskupi (Rzeczypospolitej, koniec XVIII w., W. Gucewicz, przed 1939 siedziba wojewody, ob. prezydenta Litwy). Uniwersytet, zespół budowli (XVI–XIX w.), m.in. Obserwatorium Astr. (ok. poł. XVIII w., T. Żebrowski, M. Knakfus), Sala F. Smuglewicza (XIX w.); ratusz (1783, W. Gucewicz, ob. Muzeum Sztuk Pięknych); liczne gmachy publiczne, m.in. dawny Teatr Polski (1912–13), Filharmonia (1906), dawna Biblioteka Wróblewskich, hotele, banki (XIX–XX w.). Na Górze Trzykrzyskiej — 3 krzyże (1916, żelbetowe, projekt A. Wiwulskiego, 1951 usunięte przez władze; 1989 zrekonstruowane w kamieniu). Po 1945 nowe osiedla mieszkaniowe, gmachy publiczne, np. Opera Litew., Pałac Wystawowy i inne.
Bibliografia
J. REMER Wilno, Poznań 1934;
R. KORAB-ŻEBRYK Operacja wileńska AK, Warszawa 1985.
G. MICUŁA Wilno, przewodnik turystyczny, Warszawa 1991;
B. KACZOROWSKI Zabytki starego Wilna, Warszawa 1991;
Wilno — Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur. Materiały I Międzynar. Konferencji Białystok 21–24.09.1989, Białystok 1992.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wilno, w głębi wieża Giedymina — pozostałość Zamku Górnegofot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilno, panorama miasta fot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilno, widok ogólny fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilno, Ostra Brama, (Litwa)fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilno, kościół Karmelitów Bosych pw. Św. Teresy z Avila i kaplica Matki Boskiej Ostrobramskiej (Litwa)fot. J. Sito/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilno, Dziedziniec Uniwersytetu Wileńskiego, dziedziniec Piotra Skargi (Litwa)fot. E. Dziuk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matki Bożej Ostrobramskiej obraz, ok. 1620–30 — Ostra Brama w Wilniefot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia