konserwatyzm
 
Encyklopedia PWN
konserwatyzm
[łac. conservatus ‘zachowany’],
postawa, którą charakteryzuje przywiązanie do istniejącego, zakorzenionego w tradycji stanu rzeczy (wartości, obyczajów, praw, ustroju politycznego itp.) oraz niechętny stosunek do gwałtownych zmian i nowości;
pierwszy posłużył się tym pojęciem F.R. de Chateaubriand, nadając wydawanemu przez siebie periodykowi broniącemu zasad restauracji tytuł „Conservateur”.
Konserwatyzm filozoficzny. Filozofia społeczna stworzona na przełomie XVIII i XIX w. przez przeciwników oświecenia, rewolucji francuskiej 1789–99 i liberalizmu; znalazł klasyczny wyraz w twórczości E. Burke’a, J. de Maistre’a, L. de Bonalda. W XX w. przedstawicielami konsewatyzmu filozoficznego są: R. Altman, A. Gehlen, A. Glucksmann, G.K. Kaltenbruner, W. Kendal, R. Kirk, B.H. Levy, A. Mohler, J. Ortega y Gasset, M. Oakeshott, R. Nisbet, H. Schelsky, C. Schmidt, R. Spaemann, L. Strauss, E. Voegelin. Podstawą konserwatyzmu filozoficznego jest przekonanie o nieusuwalności zła i cierpienia z historii i życia ludzkiego, ponieważ ich źródłem jest skażona natura ludzka. Odpowiednie wychowanie, religia, reformy społeczne mogą je jedynie ograniczyć. Przyjęcie takiego założenia decyduje o odrzuceniu teorii, które głoszą tezę o samodoskonaleniu i samozbawieniu człowieka, które przekonują, że człowiek własnym wysiłkiem, pracą, rozumem, nauką, rewolucyjnym czynem jest w stanie wyzwolić się od trapiących ludzkość nieszczęść i ograniczeń. Konserwatyści odrzucają racjonalistyczne przekonanie, że jest możliwe poznanie praw życia zbiorowego i planowanie społeczne. Wskazują na niezbędną w wychowaniu każdego człowieka rolę religii, tradycji i tych instytucji, które swoim historycznym doświadczeniem gwarantują, że będą służyć zarówno równowadze społecznej, jak i kształtowaniu postawy moralnej człowieka. Są przeciwni egalitaryzmowi, ostoją życia zbiorowego nie jest wg nich równość, ale sprawiedliwość i słuszność. W wypadku konfliktu między równością a wolnością bez wahania opowiadają się po stronie wolności. Mimo że akceptują reguły demokratyczne, są uczuleni na niebezpieczeństwa płynące z tyranii większości. Wolność kojarzą z wyborem życia zgodnego z cnotą, życia odpowiedzialnego. Dla konserwatysty pierwotne jest zobowiązanie wobec siebie jako istoty duchowej, na drugim miejscu stoją obowiązki wobec zbiorowości. Człowiek jest postrzegany jako istota społeczna związana z naturalnymi grupami (rodziną, wspólnotą sąsiedzką, regionalną). Dzięki uczestnictwu w życiu zbiorowym zostają zaspokojone jego podstawowe potrzeby — bezpieczeństwa, zakorzenienia, statusu, identyfikacji. Konserwatyści uważają, że wszelkie reformy muszą mieć charakter stopniowy, zdecydowanie niechętnie odnoszą się do rewolucji, są przeciwnikami projektów przemian opartych na ideologicznych podstawach. Podkreślają, że w działaniach politycznych należy zawsze wychodzić od empirycznej i niepowtarzalnej sytuacji, unikając moralistyki i spekulacji ideologicznych. Dla konserwatystów polityka jest domeną siły i, jak głoszą, nie wolno nikomu, nawet w imię najszlachetniejszych zasad etycznych, zapominać o trwałych regułach życia zbiorowego. Według konserwatystów naród i państwo są dziełem wieków, będą lepiej służyły życiu jednostki, gdy w obyczajach, prawach, instytucjach zostaną zachowane doświadczenia przeszłości. Dla konserwatystów własność prywatna jest nieodzownym warunkiem zachowania wolności. Obecnie konserwatyści (neokonserwatyści) są zdecydowanymi rzecznikami gospodarki wolnorynkowej, przeciwnikami etatyzmu, centralizmu; krytykują liberalizm za to, że propagując indywidualizm, przyczynia się do rozbicia życia wspólnotowego, a socjalizm — że forsując egalitaryzm, służy umocnieniu państwa.
Konserwatyzm polityczny. Kierunek polityczny nawiązujący do konserwatywnej filozofii społecznej; przyjmuje postać właściwą epoce i środowisku, w którym występuje, odwołuje się do zespołu wartości, które powinny zostać zachowane i najczęściej wskazuje na grupy społeczne lub instytucje, mające je chronić. W XIX w. różne odmiany tego kierunku stały się podstawą działalności konserwatywnych partii politycznych. W Anglii pierwsze grupy konserwatystów (torysi) powstały po rewolucji 1688, pełny ich rozwój nastąpił w wyniku reakcji na rewolucję francuską 1789–99, a po 1832 stały się trzonem Partii Konserwatywnej. We Francji na początku XIX w. konserwatyści dążyli do odbudowy ustroju przedrewolucyjnego; nabrali znaczenia w okresie restauracji. W Niemczech konserwatyzm stapiał się z niemieckim romantyzmem i wyrażał się w kulcie niemieckiej tradycji feudalnej; 1830–48 ukształtowały się polityczne ugrupowania niemieckich konserwatystów. Konserwatyzm rosyjski ujawnił się w ruchu słowianofilskim, podkreślał niepowtarzalną drogę rozwoju Rosji, ze szczególnym sposobem władania ziemią i odrębną, w porównaniu z Zachodem, postacią religijności. Po I wojnie światowej partie konserwatywne straciły na znaczeniu we wszystkich krajach europejskich, poza Wielką Brytanią; ich zwolenników wchłonęły inne partie prawicowe. Obecnie za konserwatywne (neokonserwatywne) są uważane partie i ruchy polityczne, które głoszą uznanie dla podstawowych norm i wartości kultury europejskiej, dla religii oraz inspirowanych przez nią praw i obyczajów, niechęć do „państwa dobrobytu”, wiarę w skuteczność nieskrępowanych mechanizmów rynkowych. Tego typu organizacje polityczne są zjednoczone w Międzynarodowej Unii Demokratów oraz w Europejskiej Unii Demokratycznej. Do najbardziej reprezentatywnych polityków konserwatywnych doby powojennej należą K. Adenauer, M. Thatcher, R. Reagan.
PAWEŁ ŚPIEWAK
Konserwatyzm w Polsce. Rozwijał się od lat 30. XIX w.; początkowo konserwatyści skupiali się głównie wokół czasopism (m.in. „Przegląd Polski”, krakowski „Czas”); w latach 60. w zachodniej Galicji powstało ugrupowanie polityczne pod nazwą stańczycy (wysuwali koncepcję trializmu), które 1907 przekształciło się w Stronnictwo Prawicy Narodowej; w latach 60. i 70. powstało ugrupowanie politycznych konserwatystów wschodniej Galicji tzw. podolacy; 1908 wyłoniła się grupa (tzw. Centrum) współdziałająca z ND. Początki konserwatyzmu w zaborze rosyjskim w latach 80. były związane z pismami — petersburskim „Krajem” i warszawskim „Słowem”; 1905 założono Stronnictwo Polityki Realnej; konserwatyści na kresach północno-wschodnich byli zbliżeni w swych poglądach do podolaków; 1907 grupa skupiona wokół „Kuriera Lwowskiego” założyła mało znaczące Stronnictwo Krajowe Litwy i Rusi. W zaborze pruskim konserwatyzm był reprezentowany głównie przez wielkopolskie ziemiaństwo, 1909 powołano Kasyno Obywatelskie, 1910 Związek Narodowy i 1912 Centrum Obywatelskie (nawiązywały do ideologii stańczyków, głosiły trójlojalizm). W okres międzywojenny konserwatyści weszli skompromitowani lojalizmem wobec zaborców i rozbici na kilka partii; 1919 grupy konserwatystów z byłego Królestwa Polskiego i wschodniej Galicji połączyły się w Zjednoczenie Narodowe, 1922 przemianowane na Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe (SChN); środowiska konserwatystów z byłego zaboru pruskiego 1920 powołały Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Rolnicze (ChNSR); 1925 ChNSR i SChN połączyły się w konserwatywno-nacjonalistyczne Stronnictwo Chrześcijańśko-Narodowe; konserwatyści z Kresów Wschodnich i zachodniej Galicji nawiązali kontakty z obozem piłsudczykowskim. Po przewrocie majowym 1926 część konserwatystów weszła do BBWR; 1926 konserwatyści kresowi utworzyli Organizację Zachowawczej Pracy Państwowej (od 1927 pod nazwą Polska Organizacja Zachowawczej Pracy Państwowej, POZPP); 1933 SChN, SPN i POZPP połączyły się w Zjednoczenie Zachowawczych Organizacji Politycznych, przekształcone 1937 w Stronnictwo Zachowawcze; nieformalnymi ośrodkami życia organizacyjnego były dzienniki: poznańskie „Gazeta Powszechna” i „Dziennik Poznański”, warszawskie „Rzeczpospolita”, po 1924 „Warszawianka” i „Dzień Polski” oraz krakowski „Czas” i wileńskie „Słowo”; partie konserwatywne, nieliczne z powodu braku masowego zaplecza, w życiu politycznym nie odegrały istotnej roli. Po 1939 konserwatyzm był właściwie nieobecny jako ruch polityczny; w okresie okupacji konserwatyści skupili się głównie na działalności charytatywnej (Rada Główna Opiekuńcza). Odrodzenie idei konserwatywnych nastąpiło na przeł. lat 70. i 80. wraz z powstaniem opozycji i niezależnego ruchu wydawniczego; do założeń k. nawiązały pisma: krak. „Stańczyk” oraz „Arka”, warsz. „Res Publica”; 1992 powstała Partia Konserwatywna (A. Hall); do tradycji konserwatywnych odwołuje się m.in. Unia Polityki Realnej (J. Korwin-Mikke) z pismem „Najwyższy Czas!”; 1997 utworzono Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe, które do 2001 pozostawało w AWS (działacze: J.M. Rokita, B. Komorowski, Hall, A. Balazs). Po dezintegracji tego bloku 2001 część środowisk konserwatywnych zasiliła Platformę Obywatelską (Komorowski, J. Gowin), a część Prawo i Sprawiedliwość (K.M. Ujazdowski, P. Zalewski — obaj do 2007).
Bibliografia
M. KRÓL Konserwatyści a niepodległość, Warszawa 1985;
K. MANNHEIM Myśl konserwatywna, Warszawa 1986;
A. ZIĘBA Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990;
P. Ś PIEWAK Ideologie i obywatele, Warszawa 1991.
J. HOLZER Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974;
W. WŁADYKA Działalność polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach 1926–1935, Wrocław 1977;
SZ. RUDNICKI Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918–1926, Wrocław 1981.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia