liberalizm
 
Encyklopedia PWN
liberalizm,
koncepcja teoretyczna i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis ‘dotyczący wolności’] i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego.
To także doktryna partii i ruchów polityczno-społecznych wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społecznego, zwłaszcza w dziedzinie politycznej (liberalizm polityczny) i ekonomicznej (liberalizm gospodarczy). Mianem liberalizm określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi.
Liberalna myśl społeczno-polityczna. Termin liberalizm pochodzi od nazwy hiszpańskiego stronnictwa Liberales [‘wolnościowcy’], które w początku XIX w. domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społecznych wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke’a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społecznej XIX w. (wcześniej Ch.L. de Montesquieu, A. Smith, następnie F. Bastiat, J. Bentham, B. Constant, J.S. Mill, J. Spencer). Do wybitnych kontynuatorów tradycji liberalnej w XX w. są zaliczani m.in.: I. Berlin, S. de Madariaga, K. Popper, R. Dahrendorf, R. Aron, F. von Hayek, R. Nozick, J. Rawls. Liberalizm za fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych; za najważniejszą funkcję państwa uważa ich ochronę. Liberałowie głoszą, że wszyscy ludzie są równi, mają te same uprawnienia oraz, że żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odebrać. W pierwszej kolejności wymieniają prawa do wolności i do własności. Wśród praw wolnościowych znajdują się wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmują jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gospodarczej, a zarazem jako gwarancję politycznej niezależności jednostki. U podstaw liberalnego państwa stoi równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, że władza państwowa musi być ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucję (zasada konstytucjonalizmu i rządów prawa) oraz musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Najwyższą władzę przyznają sądom, zwłaszcza sądowi najwyższemu lub konstytucyjnemu, badającemu zgodność praw z konstytucją oraz prawami człowieka. Praktyczna zasada sprawowania władzy sprowadza się według nich do zasady równowagi sił, najwcześniej wyrażonej w konstytucji amerykańskiej, umożliwiającej kontrolę poszczególnych instytucji państwa oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której jakaś siła polityczna uzyskuje pozycję monopolisty. Zasada ta odnosi się również do instytucji prywatnych, z których żadna nie może uzyskać pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola państwa polega na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są przekonani, że jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widzą człowieka jako istotę twórczą, poszukującą, choć nie bezkonfliktową. Dominująca jest wśród liberałów postawa racjonalistyczna; przeciwstawiają się oni tradycji, zwyczajom, przesądom. Racjonalna jednostka ma myśleć i decydować samodzielnie, biorąc w pełni odpowiedzialność za swe czyny i słowa. Wolność leżąca u podstaw liberalizmu ma charakter „negatywny”, określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swą wolnością uczyni dana jednostka. Liberalizm wyraża się postawą antypaternalistyczną — nikt nie może i nie powinien narzucać dorosłej osobie, co ma robić i w co wierzyć. Różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, ekonomicznych przedsięwzięć jest według liberalizmu zjawiskiem pożądanym. Nieuchronnymi zjawiskami są współzawodnictwo oraz konflikt, który powinien być rozwiązywany w duchu kompromisu i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Liberalizm próbuje określić warunki pokoju zbiorowego, jednostce pozostawia natomiast wybór sposobu osiągania własnego szczęścia. Społeczeństwo liberalne jest nazywane społeczeństwem otwartym.
Fazy rozwoju liberalizmu. Rozróżnia się 2 fazy rozwoju liberalizmu Pierwsza, zwana klasyczną, obejmuje okres od XVII do końca XIX w. Liberalizm przyjął wówczas postać walki o wolność religijną, tolerancję, zasady konstytucyjne (rządy prawa, trójpodział władz, prawa opozycji), o polityczne oraz gospodarcze uprawnienia jednostki. W 1. połowie XIX w. w Europie Zachodniej powstały liberalne partie i ugrupowania głoszące hasła liberalizmu politycznego, np. brytyjska Partia Liberalna. Ruch polityczny i doktryna liberalizmu miały wówczas głównie charakter negatywny — wskazywały na konieczność ochrony obywateli przed arbitralną władzą. W polityce gospodarczej zwyciężały zasady liberalizmu gospodarczego. Najszersze poparcie liberalizm zyskał w Wielkiej Brytanii i USA. Na kontynencie europejskim doktryna liberalna z trudem torowała sobie drogę. Zasady wolnego rynku zyskały uznanie we Francji dopiero w III Republice, we Włoszech po zjednoczeniu państwa. Ani w Niemczech, ani w Rosji liberalizm nie miał szerszego politycznego i intelektualnego poparcia.
Zmiana doktryny liberalizmu dokonała się na początku XX w., m.in. pod wpływem krytyki ze strony socjalistów i ruchów katolickich. Zmieniło się też otoczenie społeczne i ekonomiczne. Klasyczny liberalizm był zdecydowanie indywidualistyczny, minimalizował rolę zorganizowanej władzy, był przeciwny etatyzmowiinterwencjonizmowi państwowemu; współczesny liberalizm (neoliberalizm) uwzględnia rolę organizacji i współodpowiedzialnością za los jednostki obarcza społeczeństwo. Neoliberałowie wskazują, że warunkiem korzystania z wolności przez wszystkich obywateli jest równość szans w dostępie do edukacji, kultury oraz zagwarantowanie wszystkim minimum socjalnego. Przypisują państwu znaczną rolę w ochronie elementarnych uprawnień społecznych i ekonomicznych. Kwestionują klasyczną zasadę laissez-faire (leseferyzm). Nowy liberalizm wysunął program sterowania ekonomicznymi siłami w celu zapewnienia społecznej sprawiedliwości i stabilizacji. W ten sposób przejął część haseł reformistycznego socjalizmu. Obie tradycje liberalizmu są dziś żywe i ze sobą współzawodniczą. Obecnie klasyczny liberalizm jest niekiedy nazywany neokonserwatyzmem.
Europejskie partie liberalne podjęły nieregularną współpracę w 1. połowie XIX w., ale dopiero 1924 powstało Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych (fr. Entente Internationale des Partis Radicaux et des Partis Démocratiques Similaires; zakończyło działalność 1934). W 1947 powstała Międzynarodówka Liberalna.
Paweł Śpiewak
Bibliografia
B. SOBOLEWSKA, M. SOBOLEWSKI Myśl polityczna XIX i XX w. Liberalizm, Warszawa 1978;
F. von HAYEK Konstytucja wolności, Warszawa 1987 (wydana poza cenzurą);
J. LEWANDOWSKI Neoliberałowie wobec współczesności, Gdynia 1991;
P. ŚPIEWAK Ideologie i obywatele, Warszawa 1991;
B. Benedykciuk, R. Kołodziejczyk Tradycje liberalne w Polsce, Warszawa 1993;
K. POPPER Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa 1993;
M. NOVAK Liberalizm — sprzymierzeniec czy wróg Kościoła, Poznań 1993;
I. BERLIN Cztery eseje o wolności, Warszawa 1994;
J. GREY Liberalizm, Kraków 1994;
J. SZACKI Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994;
Liberalizm u schyłku XX w., red. J. Miklaszewska, Kraków 1999;
J. Szachaj Jednostka czy wspólnota, Warszawa 2000.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia