prawa człowieka
 
Encyklopedia PWN
prawa człowieka,
podstawowe, niezbywalne i uniwersalne prawa przysługujące człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie, stan zdrowia i inne.
Nieodłącznie związane z naturą człowieka. Poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej uważa się za podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju w świecie. Dyskusja o prawach człowieka zawsze była uwikłana w rywalizację światopoglądów i systemów politycznych; większość najbardziej znanych przeciwstawnych orientacji filozoficznych odciskała piętno na koncepcjach praw człowieka. Istnieją poglądy, z których wynika, że źródłem praw człowieka jest religia. Jeżeli człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga, należy mniemać, że zajmuje on szczególne miejsce w świecie i ma godność, która wymaga ochrony; XVII-wieczna teoria praw naturalnych jednostki (J. Locke) dowodzi, że ludzie w stanie naturalnym byli wolni i równi; z konieczności zostali zmuszeni do zawarcia porozumienia między sobą, które stało się podstawą zorganizowanego społeczeństwa; każdy człowiek zachował jednak naturalne prawo do życia, wolności osobistej i własności indywidualnej; władze zostały zobowiązane do ochrony praw naturalnych jednostki. Klasycy XIX-wiecznego pozytywizmu głosili, iż wszelkie uprawnienia jednostki pochodzą z nadania państwa i ograniczają się jedynie do tego, co zostało zapisane w aktach prawnych; odrzucali idee praw, których źródła istniały poza obowiązującym systemem prawnym. Filozofowie marksistowscy oceniali prawa człowieka przez pryzmat klasowego charakteru społeczeństwa i nierówności ustroju kapitalistycznego; kwestionowali istnienie „naturalnych” i  „niezbywalnych” praw jednostki, traktując je jako burżuazyjną iluzję.
Za pierwszy dokument deklarujący niektóre prawa człowieka należy uznać angielską Wielką Kartę Swobód z 1215, powstałą jako reakcja przeciw absolutyzmowi. Jej idee zostały rozwinięte w XVII w. w dokumentach: Petition of Rights (1628), Habeas Corpus Act (1679) i Bill of Rights (1689). W XVIII w. pojawiły się: Bill of Rights w Wirginii (1776), Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych (1776) wraz z poprawkami I–IX do konstytucji USA (1789), a także francuska Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789.
Tworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka rozpoczęto dopiero po II wojnie światowej, w ramach ONZ. Pierwszym traktatem międzynarodowym gwarantującym prawa człowieka była Karta Narodów Zjednoczonych z 1945; sformułowano w niej jeden z głównych celów ONZ — „popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie” (art. 1 ust. 3). W 1948 Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło powszechną Deklarację praw człowieka — międzynarodowy katalog podstawowych i niezbywalnych praw i wolności, jako „wspólny standard do osiągnięcia przez wszystkie ludy i narody”. Jej rozwinięciem były Pakty Praw Człowieka z 1966.
Oprócz uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka tworzonego przez ONZ istnieją 3 systemy regionalne opracowane przez Radę Europy, OPA i OJA, które obowiązują państwa członkowskie tych organizacji. Państwa Rady Europy przyjęły 1950 Europejską konwencję praw człowieka, gwarantującą podstawowe prawa i wolności jednostki, głównie osobiste i polityczne; prawa społeczne i gospodarcze znalazły się w Europejskiej karcie socjalnej z 1961. Spośród innych konwencji uchwalonych przez Radę Europy warto wymienić: europejską konwencję o zapobieganiu torturom i nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1987), konwencję o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych o charakterze osobistym (1981), europejską kartę języków regionalnych i mniejszościowych (1992), konwencję ramową o ochronie mniejszości narodowych (1995), konwencję o prawach człowieka i biomedycynie (1997). Problemy praw człowieka zajmują również ważne miejsce w procesie KBWE, szczególnie ochrona praw mniejszości narodowych i etnicznych. Gwarancje ochrony praw człowieka istnieją w systemie Unii Europejskiej. Ich wzmocnienie nastąpiło przez przyjęcie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2000).
Polska jest stroną najważniejszych konwencji praw człowieka o charakterze uniwersalnym; 1993 przystąpiła do Europejskiej konwencji praw człowieka, 1997 do Europejskiej karty socjalnej. Od czasu uchwalenia Deklaracji praw człowieka społeczność międzynarodowa ogromnie rozwinęła system ochrony praw i wolności jednostki, jednak prawa te są nadal łamane w różnych częściach świata.
Marek A. Nowicki
Bibliografia
Prawa człowieka — model prawny, Wrocław 1991;
The International Bill of Rights, New York 1981;
F. NEWMAN, D. WEISSBRODT International Human Rights: Law, Policy and Process, Cincinnati 1990.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia