prawa, wolności i obowiązki jednostki

prawa, wolności i obowiązki jednostki,

uprawnienia przysługujące obywatelom danego państwa i obowiązki na nich spoczywające na podstawie obowiązujących norm prawnych.

Podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki są zamieszczane w konstytucjach, dotyczą najistotniejszych interesów obywateli i państwa. Instytucja podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki (początkowo tylko praw) ukształtowała się w dobie rewolucji XVIII w., w walce z feudalnymi przywilejami stanowymi; uzasadniono ją na gruncie tzw. prawa natury. Znalazła prawny wyraz m.in. w Deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789. Po II wojnie światowej stopniowo uznanie zaczęła zdobywać idea międzynarodowej ochrony praw i wolności, rozumianych jako przysługujące każdemu człowiekowi (prawa człowieka); w Europie szczególne znaczenie ma Europejska konwencja praw człowieka (ratyfikowana przez Polskę 1993). W okresie PRL (konstytucja z 1952 ze zmianą 1976) prawa i wolności, zarówno co do koncepcji, jak i normowania, były wzorowane na konstytucjach sowieckich, w praktyce dawało to szerokie możliwości ich ograniczania i łamania. Po 1989 najpierw pojawiły się nowe uregulowania ustawodawcze, potem wprowadzono do konstytucji (tzw. nowelą grudniową z 29 XII 1989) klauzule generalne (zwłaszcza klauzulę demokratycznego państwa prawnego) pozwalające w nowy sposób interpretować przepisy z poprzedniego okresu ustrojowego, co znalazło szeroki wyraz w orzecznictwie sądowym, głównie Trybunału Konstytucyjnego. Dopiero jednak Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 IV 1997 wprowadziła całościowe ujęcie praw, wolności i obowiązków jednostki adekwatne do standardów państwa demokratycznego; nawiązała do zachodnich tradycji indywidualistycznego traktowania jednostki ludzkiej i — uznając „przyrodzoną godność człowieka” jako źródło pozostałych praw i wolności — przyjęła ich prawno-naturalną koncepcję; system praw i wolności opiera się na 3 głównych zasadach: godności, wolności i równości; systematyka nawiązuje do ujęć umów międzynarodowych — kolejno normuje się prawa i wolności „osobiste” (do najważniejszych należą: prawo do życia, nietykalność osobista, prawo do prywatności, prawo do sądu, z którym łączą się różne prawa procesowe jednostki, głównie prawo do obrony, wolność przemieszczania się, wolność sumienia i wyznania, wolność wyrażania poglądów), „polityczne” (zwłaszcza: wolność zgromadzeń, zrzeszania się, prawo równego dostępu do służby publicznej, prawa wyborcze) oraz „ekonomiczne, socjalne i kulturalne” (m.in.: prawo własności, swoboda działalności gospodarczej, wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca pracy, prawo do wypoczynku, do zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, nauki, prawo do szczególnej ochrony młodocianych). Oprócz postanowień dotyczących praw i wolności (tzn. takich, które tworzą określone roszczenia jednostki wobec organów władzy publicznej), konstytucja formułuje też wiele „zasad polityki państwa” (tzn. postanowień, które nie dają bezpośrednich uprawnień i roszczeń jednostce, a tylko wyznaczają ogólne kierunki działania władz publicznych). Podmiotami praw i wolności są — jako reguła — „wszyscy” (zarówno obywatele, jak i cudzoziemcy i bezpaństwowcy, a w pewnym zakresie także osoby prawne prawa prywatnego); pewne jednak prawa i wolności (np. prawa wyborcze, niektóre prawa socjalne) konstytucja zastrzega tylko dla polskich obywateli. Prawa i wolności nie mają charakteru absolutnego i podlegają ograniczeniom, które mogą być ustanawiane tylko przez ustawy i służyć realizacji interesu publicznego (ochronie bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, środowiska, moralności publicznej lub praw i wolności innych osób); ich zakres nie może przekraczać wymiaru „koniecznego w demokratycznym państwie” (tzw. zakaz nadmiernej ingerencji albo zasada proporcjonalności) i nie może iść tak daleko, by przekreśleniu uległa „istota” ograniczanego prawa lub wolności. Sprecyzowanie tych pojęć należy do władzy sądowniczej, która opiera się m.in. na dorobku międzynarodowych instytucji ochrony praw człowieka. Szczególnym ograniczeniom prawa i wolności podlegają w razie wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych (wyjątkowego, wojennego, klęski żywiołowej).

Przepisy normujące poszczególne prawa i wolności należy z jednej strony traktować jako przyznanie konkretnego prawa lub wolności określonym podmiotom, czemu odpowiada po stronie tych podmiotów możliwość sądowego dochodzenia tego prawa lub wolności (tzw. aspekt subiektywny), z drugiej strony zaś — jako wyraz ogólnej aksjologii systemu ustrojowego zobowiązującej władze publiczne do stwarzania warunków możliwie najpełniejszej realizacji tych praw i wolności (tzw. aspekt obiektywny). Konstytucja ustanawia środki ochrony wolności i praw, w szczególności zasadę cywilnej odpowiedzialności władzy publicznej za niezgodne z prawem wyrządzenie szkody jednostce; zasadę 2-instancyjności procedur dotyczących jednostki; prawo do skargi konstytucyjnej i prawo do występowania do rzecznika praw obywatelskich; określa też podstawowe obowiązki, w szczególności: wierności Rzeczypospolitej Polskiej, w czym kryje się m.in. obowiązek obrony ojczyzny; przestrzegania prawa; ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych; dbałości o stan środowiska.

Leszek Garlicki