Tocqueville Charles Alexis
 
Encyklopedia PWN
Tocqueville
[tokwịl]
Charles Alexis de Wymowa, hrabia, ur. 29 VII 1805, Paryż, zm. 16 IV 1859, Cannes,
francuski historyk i polityk; jeden z klasyków współczesnego liberalizmu.
Kalendarium
Urodził się 29 VII 1805 w Paryżu. Prekursor socjologii polityki.
Między teorią a czynną polityką
Tocqueville pochodził z szlachty normandzkiej o bardzo dawnym rodowodzie sięgającym wypraw krzyżowych. Jego przodkowie przez całe pokolenia służyli monarchii francuskiej, zajmując niejednokrotnie bardzo wysokie stanowiska. Rodzice zostali uznani po obaleniu monarchii za wrogów rewolucji, byli więzieni i tylko obalenie rządów M. Robespierra spowodowało, że uniknęli kary śmierci. Matka Tocqueville’a straciła jednak w czasie rewolucji prawie całą najbliższa rodzinę. Ojciec po upadku Napoleona I był królewskim prefektem i parem Francji.
Związane z losami monarchii dzieje rodziny Tocqueville’a mocno naznaczyły zarówno myśl historyka, jak i jego czynną działalność polityczną. Francuski polityk i historyk, F. Guizot miał podobno powiedzieć Tocquevillowi: „Jest pan pokonanym arystokratą, który godzi się ze swoją przegraną”. Jednym z celów Tocqueville’a było przeszczepienie tradycji kulturalnej dawnego ustroju w ramy społeczeństwa demokratycznego, którego zaistnienie uznawał za nieuniknione.
W 1826 Tocqueville ukończył prawo w Paryżu. W 1827 rozpoczął pracę w trybunale w Wersalu. W latach 1831–1832 odbył, wraz z przyjacielem G. de Beaumont, podróż do USA, której celem było zebranie informacji o amerykańskim systemie penitencjarnym. Owocem tej podróży było najgłośniejsze dzieło Tocqueville’a O demokracji w Ameryce, które zapewniło mu rozgłos zarówno we Francji, jak i USA. Otworzyło mu także drogę do członkostwa w Akademii Francuskiej (1841). W czasie tej 11-miesięcznej podróży Tocqueville nie ograniczył się do odwiedzenia głównych ośrodków USA, lecz przemierzał całość obszaru tego kraju, przeprowadzając tysiące rozmów z ludźmi różnych wyznań, grup etnicznych, zawodów, klas społecznych i poglądów politycznych — rozpoczynając od więźniów odbywających wyroki, a kończąc na przedstawicielach elit intelektualnych i politycznych.
Po powrocie z USA, 1832 porzucił definitywnie pracę w sądownictwie i zajął się działalnością naukowa oraz polityczną. W 1837 został wybrany na deputowanego z kasztelanii normandzkiej, którym był aż do rewolucji 1848. Ukoronowaniem kariery politycznej Tocqueville’a było powołanie go 1849 przez Ludwika Napoleona Bonapartego na stanowisko ministra spraw zagranicznych. W 1851 protestował przeciwko zamachowi stanu Ludwika Napoleona Bonaparte. Kilka dni spędził nawet w areszcie. Mimo ambicji politycznych, po tych wydarzeniach poświęcił się głównie działalności intelektualnej. Zmarł 16 IV 1859 w Cannes.
Wpływ na potomnych, prace
Tocqueville cieszył się uznaniem za życia, ale jego prace zostały w pełni docenione dopiero w XX w., kiedy okazało się, jak trafne były jego przewidywania (m.in. dotyczące mocarstwowej roli Rosji) i jak prekursorskie były metody analizy procesów społecznych i politycznych. Ważniejsze prace: O demokracji w Ameryce (t. 1–2, 1835–40, wydanie polskie 1976, wydanie bez skrótów 1996), Dawny ustrój i rewolucja (1856, wydanie polskie 1970), Wspomnienia (1893, wydanie polskie 1987), Listy (polski wybór 1999).
Poglądy
Nazywano go Monteskiuszem XIX w. Wykorzystywał zresztą niektóre z koncepcji Monteskiusza, np. jego rozważania o typach ustrojowych. W swych dziełach zajmował się badaniem ustroju społecznego i politycznego Stanów Zjednoczonych i krajów Europy Zachodniej. Był autorem fundamentalnych prac dotyczących genezy i charakteru nowoczesnego społeczeństwa, które — w odróżnieniu od wcześniejszego społeczeństwa arystokratycznego — określał jako demokratyczne.
Społeczeństwo arystokratyczne było według Tocqueville’a społeczeństwem, w którym dostęp do wyższych pozycji społecznych był zarezerwowany dla pewnej uprzywilejowanej mniejszości. Jako społeczeństwo demokratyczne zaś historyk rozumiał społeczeństwo, w którym potencjalnie taki dostęp maja wszyscy członkowie tegoż społeczeństwa. W społeczeństwie demokratycznym los jednostki więc zależy przede wszystkim od jej cech osobistych, a nie od przynależności klasowej. Przez demokrację rozumiał zatem nie tyle pewien typ ustroju politycznego, ile pewien typ społeczeństwa, który zależnie od okoliczności może mieć różną formę polityczną; ze względu na charakterystyczne dla demokracji tendencje centralistyczne nie wykluczał, iż formą taką będzie autokracja, czemu wszakże można i należy zapobiec, tworząc odpowiednie instytucje samoorganizacji społeczeństwa, jakie istnieją w Stanach Zjednoczonych, a jakich brakuje we Francji. Miały być one swoistymi „ciałami pośredniczącymi” między poszczególnymi jednostkami a reprezentującym całość rządem. W społeczeństwie arystokratycznym istniała sztywna hierarchia krępująca inicjatywę jednostek, chroniąca je jednak przed despotyzmem państwa.
Tym, co umożliwiało — według Tocqueville’a — rozwój tendencji centralistycznych w ramach społeczeństwa demokratycznego była indywidualizacja oraz atomizacja tego społeczeństwa. Cechą tego typu społeczeństwa jest także egalitaryzacja, wywierająca głęboki wpływ na mentalność i obyczaje oraz prowadząca do powstania szczególnego typu kultury (Tocqueville bywa uważany za pierwszego teoretyka kultury masowej). W szczególności Tocqueville zwracał uwagę na upadek autorytetów oaz kultu tradycji, co prowadziło według niego do uległości wobec czysto arbitralnych decyzji despotycznego państwa. Grupy, do których należy jednostka w społeczeństwie demokratycznym, przestają być dla niej wyznacznikami wartości. Jednostkę w społeczeństwie demokratycznym miała charakteryzować koncentracja na sprawach prywatnych i brak poczucia obowiązku wobec społeczeństwa, a także silna zawiść wobec tych, którym lepiej się powiodło. Uważał powstanie społeczeństw demokratycznych za nieuchronne i sądził, że jego studia demokracji amerykańskiej ujawniają procesy o uniwersalnym zasięgu.
Duże znaczenie miała również jego nie ukończona praca o rewolucji francuskiej 1789–99, pokazująca — wbrew utartym opiniom — ciągłość procesów przed- i porewolucyjnych.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia