społeczeństwo obywatelskie

społeczeństwo obywatelskie, społeczeństwo cywilne,

jedna z kluczowych i zarazem wyróżniających idei normatywnych europejskiej myśli i praktyki polityczno-ustrojowej, określająca szczególną strukturę działań, więzi społeczno-kulturowych i przekonań moralno-politycznych, jaką w poczuciu samodecydowania o sobie, odpowiedzialnej troski za dobro wspólne oraz jakość życia publicznego stworzyli członkowie określonego społeczeństwa.

Początkowo (np. u Cycerona) synonim państwa, a zwłaszcza państwa „cywilizowanego” i rządzącego się prawem; dla Th. Hobbesa s.o. to wszelkie stosunki społeczne opierające się na prawie naturalnym; z czasem pojęcie s.o. stało się określeniem całokształtu stosunków społecznych i gospodarczych (a także odpowiadających im instytucji), które kształtują się bez udziału państwa; do takiego rozumienia terminu przyczynił się zwłaszcza G.W.F. Hegel, który ujmował s.o. jako sferę pośrednią między rodziną a państwem, życiem prywatnym a życiem politycznym; po K. Marksie, który zredukował s.o. do stosunków ekonomicznych, traktowanych jako baza państwa, termin nie był używany (zastąpiony przez nazwę społeczeństwo); powrócił do języka politycznego w latach 80. i 90. XX w. za sprawą politologów, uwydatniających konieczność samoorganizowania się obywateli i ograniczania wpływu państwa na ich życie; szczególnie szeroko jest stosowany w rozważaniach o Europie Środkowowschodniej, jako określenie celu działań zmierzających do przezwyciężenia pozostałości totalitaryzmu, który polegał m.in. na likwidowaniu niezależnych inicjatyw obywatelskich.

Bibliografia

P. Ogrodziński Pięć tekstów o społeczeństwie obywatelskim, Warszawa 1991;

Ani książę, ani kupiec — obywatel: idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, wybór tekstów i wstęp J. Szacki, Kraków–Warszawa 1997;

E. Górski Rozważania o społeczeństwie obywatelskim, Warszawa 2003.