państwo
 
Encyklopedia PWN
państwo,
wieloznaczny termin odnoszący się do: 1) struktury organizacyjnej społeczeństwa, porządkującej za pomocą aparatu administracyjnego działania jednostek i grup na podstawie norm przez siebie ustalanych; 2) organizacji grupy społecznej zajmującej pewne terytorium z władzą suwerenną na czele, związku politycznego, w którym władza prawomocna korzysta ze „środków panowania nad ludźmi” (M. Weber), lub „korporacji terytorialnej wyposażonej w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchniczą” oraz osobowość prawną (G. Jellinek). W obu ujęciach, podobnie jak w tym, w którym eksponuje się „gwarancyjny” charakter państwa, jako 3) struktury powołanej do ochrony uprawnień jednostek, odróżnia się państwo od społeczeństwa; inne znaczenie mają określenia państwa jako 4) „aktualizacji idei etycznej” (G.W.F. Hegel) lub 5) porządku prawnego, będącego strukturą normatywną, której organami są zarówno instytucje władcze, jak i obywatele (H. Kelsen).
Niezależnie od różnic określeń, państwu przypisuje się zwykle nie tylko podmiotowość w stosunkach z innymi państwami (istotną w prawie międzynarodowym publicznym), związaną z niezależnością od innych państw i organizacji ponadpaństwej (suwerenność zewnętrzna), ale także wyłączność w zakresie stanowienia prawa i legitymizowanego stosowania przymusu (suwerenność wewnętrzna), realizowaną niekiedy przez jeden organ (suwerenność organu).
Historia państwa liczy wiele tysięcy lat. Różnorodność jego form jest efektem zróżnicowania kultur w ich historycznej ewolucji, konfliktów interesów wielkich grup społecznych (klas, grup etnicznych, narodów), a także wojen, podbojów i katastrof żywiołowych. Wojny i rewolucje, chociaż krótkotrwałe, bardziej zmieniały charakter i formy władzy państwowej oraz jej stosunki ze społeczeństwem niż długie okresy pokojowej ewolucji. Dlatego niektórzy badacze rozumieli państwo jako organizację walki lub formę gotowości zbiorowej do działań wojennych. Takie cechy państwa, jak monopol stosowania legalnego przymusu (co szczególnie podkreślał M. Weber), suwerenność czy terytorialność w znacznie mniejszym zakresie były przestrzegane w starożytności i w średniowieczu, niż w państwie nowożytnym (XV–XVI w. w Europie) lub współczesnym. W starożytności w Europie (Grecja, Rzym) i Azji (np. Indie, Chiny) władze państwa tylko nieznacznie ograniczały prywatną władzę ojca lub właściciela niewolników w zakresie stosowania przymusu względem osób im podporządkowanych. Nawet cesarz rzymski, dysponujący ogromną władzą, legalnie nie mógł zakazać wolnemu obywatelowi ukarania niewolnika śmiercią lub karami fizycznymi. Również w średniowieczu niezależność rodu lub rodziny wobec władzy publicznej była znaczna. Kościół katolicki, jako uniwersalna wspólnota wiernych i kapłanów, był pojmowany jako instytucja władzy publicznej, dysponująca własnym systemem prawnym i niezależną od władzy państwowej możliwością stosowania przymusu wobec osób, a nawet możliwością prowadzenia wojen (krucjaty, zakony rycerskie). W państwie feudalnym monarcha był właścicielem tylko części terytorium i musiał godzić się na spełnianie funkcji władzy publicznej (np. pobór podatków i ceł, bicie monety, sądownictwo nad chłopami i ludnością zależną, prowadzenie wojen i utrzymywanie własnych sił zbrojnych) przez panów feudalnych, którzy władali, niezależnie od władzy królewskiej, terytorium będącym ich własnością. Dopóki własność ziemi była podstawą hierarchii władzy publicznej, granica między prywatnym a publicznym oraz między samowolą panów a wolnością obywatelską była nieostra. Rywalizacja między papiestwem a cesarstwem w nowożytnej Europie doprowadziła do zakwestionowania wyższości władzy kościelnej nad władzą świecką, a później (XV–XVI w.) do niezależności władzy świeckiej od papiestwa i hierarchii kapłanów. Dopiero państwo nowożytne stało się organizacją suwerenną, niezależną od organizacji wyznaniowych i od władzy rodów szlacheckich. Upadek zależności feudalnej (wasal–suzeren) i rozluźnienie związków między prywatną własnością ziemi a władzą publiczną nastąpiło w XVI–XVIII w., w okresie rewolucji mieszczańskich w Europie. Suwerenność państwa była określana jako coś więcej niż niezależność od władzy kościelnej; zrodziła się idea państwa liberalnego, które szanuje równość wszystkich obywateli wobec prawa i jest neutralne względem zróżnicowanych wierzeń religijnych i przekonań moralnych obywateli. W państwie nowożytnym europejskiego kręgu kulturowego, pod wpływem rosnącej siły politycznej mieszczaństwa i chrześcijaństwa (głównie protestantyzmu), pojawiła się idea wzajemnej niezależności państwa i organizacji religijnych, które stopniowo traciły charakter władzy publicznej, zdolnej ograniczać suwerenność władzy państwowej. Demokratyczne idee rewolucji mieszczańskich i rozwój gospodarki rynkowej w formach kapitalistycznch niszczyły więzi rodowo-plemienne i utorowały drogę nowoczesnemu pojęciu narodu-ludu, który był wspólnotą obywateli o określonej tożsamości narodowej. Państwa starożytne i średniowieczne nie były państwami narodowymi, w takim rozumieniu jakie nadano temu terminowi w liberalnych doktrynach wyrastających z tradycji oświecenia. W państwie narodowym istniała większa tożsamość i świadomość wielkich zbiorowości ludzi o rozmaitych wyznaniach religijnych i pozycjach społecznych. W XIX i XX w. nastąpiło wypaczenie idei państwa narodowego przez ruchy i ideologie nacjonalistyczne i rasistowskie, których skrajną postacią był nazizm.
Ewolucja państwa między starożytnością a współczesnością doprowadziła do: 1) zmiany koncepcji obywatela wraz z upowszechnieniem i zrównaniem praw obywateli, niezależnie od ich pochodzenia rodowego i etnicznego, wierzeń religijnych i pozycji społecznej; 2) przejścia od więzi rodowych i plemiennych do klasowych i narodowych, które są obecnie podstawą społecznej władzy państwowej; 3) stworzenia i poszerzenia sfery monopolistycznego, wyłącznego stosowania przymusu fizycznego przez państwo, które obecnie — w odróżnieniu od wieków dawnych — prawnie zabrania osobom i dobrowolnym zrzeszeniom aktów zemsty rodowej lub osobistej, samosądów i innych form przymusu fizycznego; 4) zmiany źródeł uprawomocnienia władzy publicznej; uznanie władzy za godną akceptacji i posłuszeństwa następuje coraz częściej w formie demokratycznego tworzenia struktur władzy (np. wolne wybory, decyzje zgodne z wolą większości) i społecznych efektów rządzenia (np. dobrobyt, wzrost gospodarczy, sprawiedliwy podział dóbr); rzadziej źródłem prawowitości władzy jest charyzma przywódców czy powoływanie się na doktryny religijne; 5) wyraźniejszego rozgraniczenia między sferą władzy publicznej państwa a sferą prywatnych interesów obywateli i ich dobrowolnych stowarzyszeń.
Państwa współczesne są nadal organizacjami przymusowymi, gdyż posługują się przymusem systematycznie (np. policja, prokuratura, sądy), jawnie oraz wobec większej liczby ludzi i ich spraw niż jakiekolwiek inne organizacje, a ponadto czynią to na ogół na podstawie norm prawa stanowionego przez własne organy. Innym przejawem przymusowości jest niedobrowolne nabywanie (np. przez fakt urodzenia na terytorium określonego państwa lub przez automatyczne dziedziczenie obywatelstwa swych rodziców) lub utrata obywatelstwa. Tylko naturalizowani imigranci mogą nabyć dobrowolnie obywatelstwo wybranego państwa, ale jedynie wówczas, gdy właściwe organy (na ogół decyzją głowy państwa) na podstawie prawa tego państwa przyznają im obywatelstwo. Państwa dążą do utrzymania możliwie najwyższego stopnia suwerenności; przyjmuje się, że suwerenność wewnętrzna to możność decydowania i działania niezależnego od sił i nacisków powstających wewnątrz granic tego państwa, a suwerenność zewnętrzna to niezależność decyzji państwa od woli, interesów innych państw. Państwo jest suwerenne wobec wszystkich ludzi żyjących na jego terytorium, także wobec tych obywateli państw obcych, którzy nie są chronieni przez immunitet dyplomatyczny. Przejawem zewnętrznej suwerenności jest rzeczywista możność swobodnego kształtowania formy państwa i jego ustroju społeczno-gospodarczego oraz dobrowolnego nawiązywania stosunków z innymi państwami i wstępowania do organizacji międzynarodowych; formalnym wyrazem takiej suwerenności jest uznanie państwa za podmiot stosunków międzynarodowych i utrzymywanie z nim kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, gospodarczych i kulturalnych. Rosnąca współzależność państw, regionalne formy integracji (np. Unia Europejska) oraz wpływy mocarstw na liczne państwa słabsze prowadzą do faktycznego ograniczenia ich suwerenności; jednak jest ona nadal powszechną zasadą prawa międzynarodowego; państwa formalnie suwerenne mają faktycznie w różnym stopniu ograniczoną suwerenność. Tendencja ta modyfikuje również ideę państwa narodowego i prawo narodów do samostanowienia, zmuszając państwa do trudnych kompromisów między własną niezależnością a zgodną współpracą z innymi państwami, między interesami narodowymi a międzynarodową równowagą i bezpieczeństwem. Współczesne państwo ma swoisty charakter społeczny: jest organizacją przymusowo scalającą wszystkie osoby i grupy żyjące na określonym terytorium, czyli powszechną wspólnotą dla wszystkich swych obywateli, którzy są formalnie równi wobec prawa; jednak państwo nie w takim samym stopniu reprezentuje interesy każdej grupy społecznej; jako organizacja panowania politycznego realizuje interesy grup silniejszych (np. warstw bogatszych, innych klas, grup nacisku, określonych grup etnicznych lub religijnych). Ta dwoistość państwa umożliwia mu pod pewnym względem łączenie funkcji integracji całego społeczeństwa z funkcją ochrony panowania interesów grup silniejszych. Państwa różnią się nie tylko treścią polityki, która jest dziełem grup rządzących, lecz głównie swą formą, która ma 3 zakresy: ustrój terytorialny (państwa unitarne i federalne), forma rządzenia, czyli stosunki między głową państwa, rządem i parlamentem, oraz styl rządzenia, czyli zasady i metody rządzenia stosowane przez grupy rządzące. Ze względu na formę rządzenia rozróżnia się monarchie (głową państwa jest dziedziczny lub wybierany król) i republiki (głową państwa jest prezydent, wybierany przez parlament lub bezpośrednio przez ogół obywateli); ten podział jest coraz mniej istotny; ważniejszy jest podział na demokratyczne i dyktatorskie formy państwa Wśród demokracji współczesnych można wyróżnić systemy parlamentarno-gabinetowe (np. Wielka Brytania), prezydenckie (np. USA), zgromadzenia system (np. Szwajcaria). Dyktatury również mają wiele odmian: totalitarną (np. nazizm w Niemczech 1933–45, komunizm w ZSRR) i autorytarną (np. Hiszpania generał F. Franco, dyktatury wojskowe lub policyjne w niektórych państwach Afryki i Ameryki Łacińskiej). Tendencją dominującą w ostatnich latach jest przechodzenie od form dyktatorskich do różnych odmian demokracji, ulepszanie prawnej ochrony wolności obywateli i ich bezpiecznej egzystencji.
Przedmiotem sporów ideowych i politycznych, zwłaszcza w kulturze Europy i obu Ameryk, jest zakres ingerencji państwa w życie społeczno-gospodarcze oraz w sferę wartości, wierzeń religijnych i przekonań kulturowych. Liberałowie na ogół sądzą, że państwo powinno jak najmniej ingerować w gospodarkę, nie powinno być właścicielem ani bezpośrednim zarządcą organizacji gospodarczych, aby nie zakłócało spontanicznej regulacji i swobodnej konkurencji na rynku. Pojęcie „państwa-nocnego stróża” lub państwa minimalnego wyraża liberalny punkt widzenia. Obowiązki państwa liberalnego to zapewnienie bezpieczeństwa życia i majątku obywateli, obrona terytorium przed agresją i utrzymywanie porządku wewnętrznego; w gospodarce państwo powinno tylko chronić własność i tworzyć ogólne ramy instytucjonalne dla swobodnej inicjatywy przedsiębiorców i pracowników.
Konserwatywne nurty ideowe, w odróżnieniu od myśli liberalnej, dopuszczają głębszą ingerencję państwa w sferę wartości, wierzeń i przekonań obywateli, której celem jest zachowanie wartości moralnych, tradycji kulturalnych i wierzeń religijnych istotnych dla stabilności struktur życia społecznego; zakładają, że państwo może i powinno wychowywać swoich obywateli, odwołując się do takich wartości, jak: naród, rodzina, wiara religijna, hierarchiczny ład i równowaga społeczna; ideologie konserwatywne są na ogół niechętne ingerencji państwa w gospodarkę — stąd możliwość łączenia nurtu konserwatywnego w prawodawstwie i liberalnego w polityce gospodarczej. Część konserwatystów, o orientacji chrześcijańsko-demokratycznej aprobuje interwencjonizm gospodarczy w imię równowagi społecznej. Politykę społeczno-gospodarczą socjaldemokratów oba te nurty uważają za przyczynę stagnacji gospodarczej, rozrostu biurokracji i korupcji.
Koncepcje socjaldemokratyczne zakładają, że rynek i prywatna przedsiębiorczość dążąca do maksymalnych zysków wywołują złe skutki społeczne, np. niesprawiedliwe nierówności szans i dochodów, zniszczenie środowiska naturalnego, bezrobocie, zagrożenie bezpieczeństwa socjalnego. Dlatego postulują, aby państwo prowadziło aktywną politykę społeczną, przemysłową, rolną, handlową i naukowo-techniczną. W odróżnieniu od konserwatystów nie przypisują państwu roli strażnika tradycji kulturalnych i wierzeń rel.,ych co zbliża ich do poglądów liberalnych. W kwestiach etycznych i światopoglądowych deklarują neutralność państwa. Spory ideologiczne o zadania i obowiązki państwa są zjawiskiem trwałym, wyrażają pluralizm interesów i wartości.
Bibliografia
J. Jellinek Ogólna nauka o państwie, Warszawa 1924;
W. Makowski Nauka o państwie, Warszawa 1939;
K. Grzybowski Nauka o państwie, Kraków 1949;
A. ANTOSZEWSKI, R. HERBUT Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropej, Wrocław 1992;
W. LAMENTOWICZ Państwo współczesne, Warszawa 1993;
E.W. Böckenförde Wolność, państwo, Kościół, Kraków 1994.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia