prawo

prawo,

nie ma jednej, powszechnie przyjętej definicji prawa, ponieważ zgoda na znaczenie tego terminu jest uzależniona od akceptowanego stanowiska filozoficznego.

Za klasyczne uważa się 3 koncepcje prawa: prawnonaturalną, pozytywistyczną i realistyczną. Ujęcie prawnonaturalne i pozytywistyczne łączy ujmowanie prawa jako zbioru norm postępowania, choć różnią się one w sposobie pojmowania istoty tych norm. Stanowisko realistyczne określa prawo jako szczególnego rodzaju zespół faktów społecznych lub psychicznych.

Główny spór w filozofii prawa toczył się między zwolennikami koncepcji prawnonaturalnej a pozytywizmem prawniczym i dotyczył roli i miejsca wartości w prawie

Filozofia prawa natury jest najstarszą filozofią prawa, znaną już w starożytności. Określa ona prawo jako zbiór norm, których treść jest zgodna z takimi zasadami ludzkiego postępowania, które są niezależne co do treści oraz podstawy obowiązywania od aktów stanowienia przez władzę państwową. Najczęściej przyjmuje się, że normy prawa natury czerpią swoją moc z ocen absolutnych i są niezmienne, gdyż wyrażają ogólny porządek świata i usytuowanie w nim człowieka i społeczeństw ludzkich. Koncepcje prawa natury dzieli się na deontologiczne i etyczne. Pierwsze określają prawo natury jako zbiór norm niezależnych od norm stanowionych przez państwo, ale które obowiązują członków danej społeczności nawet za cenę konfliktu z władzą państwową; drugie (najbardziej popularne) określają prawo natury jako system moralny, który wyznacza ideał prawa sprawiedliwego i daje podstawy do oceny prawa pozytywnego. W zależności od wskazywanych źródeł prawa natury wyodrębnia się jego wersje teistyczne i laickie. W ujęciu teistycznym źródłem prawa natury jest Bóg, natomiast w laickim — prawa natury wyprowadza się z istoty człowieka, społeczeństwa, a nawet z prawidłowości dziejów ludzkości. W stosunku do prawa pozytywnego normy prawa natury pełnią różne funkcje. W najstarszych wersjach uznawano zgodność z prawem natury za podstawę obowiązywania prawa pozytywnego. Współcześnie prawo natury jest traktowane jako ideał sprawiedliwego prawa pozytywnego.

Pozytywizm prawniczy jako filozofia prawa odrzuca prawnonaturalną tezę, iż obowiązywanie norm prawnych jest zależne od ich oceny moralnej. Nie oznacza to braku związków treściowych prawa i moralności. Podkreśla głównie niezależność prawa pozytywnego od moralności z punktu widzenia jego obowiązywania. Przedstawia prawo jak obiekt poznawczy, a poznanie prawa, jego formalne uporządkowanie powierza prawoznawstwu i praktyce prawniczej. W pozytywizmie legalność jest jedną z najwyżej cenionych wartości prawnych. Do norm prawnych zalicza te, które zostały ustanowione przez państwowego prawodawcę (suwerena), wobec których adresaci mają nawyk posłuszeństwa, albo posłuszeństwo wobec tych norm może być wymuszone przymusem państwowym. Pierwotna wersja pozytywizmu przeszła burzliwą ewolucję w XX w. Najważniejszym jej etapem w myśli kontynentalnej stał się normatywizm H. Kelsena, a w myśli anglosaskiej koncepcja H.L.A. Harta. Normatywizm przesunął punkt ciężkości pozytywizmu z analizy normy prawnej ku zagadnieniu systemu prawa, podkreślając, że norma prawna jest zawsze częścią systemu prawa. Kryteria zaliczenia normy do systemu prawa mają być czysto formalne (dynamiczne), bo należą do niego normy, które zostały ustanowione na podstawie kompetencji udzielonej przez normę wyższego rzędu. W społeczeństwach pierwotnych nie można odróżnić prawa i moralności, gdyż znają one tylko normy bezpośrednio regulujące zachowania członków danej społeczności (tzw. normy pierwotne). Wraz z rozwojem życia społecznego pojawiają się tzw. normy wtórne, za pomocą których usuwa się 3 najważniejsze zakłócenia w stosowaniu norm pierwotnych: brak środków identyfikacji reguł i ich zakresu, brak środków do stworzenia czy świadomego zaadoptowania reguł do zmieniających się okoliczności lub ich derogacji oraz brak środków, by stwierdzić naruszenie prawa w danej sprawie. Wśród norm wtórnych najważniejszą jest reguła uznawania, którą tworzą niepisane reguły funkcjonujące w praktyce prawniczej, poprzez które sędzia lub urzędnik uznaje dane normy za reguły prawne. Hart przedstawia prawo jako zjawisko społeczne charakteryzujące się współwystępowaniem i związkiem reguł pierwotnych i wtórnych.

Wiele współczesnych nurtów filozofii prawa odmawia zasadności sporowi pozytywizmu prawniczego z filozofią prawa natury. Hermeneutyka prawnicza podkreśla, że oba te nurty przedstawiają błędnie prawo jako przedmiot poznawany przez obiektywny wobec niego podmiot poznania. Pozytywizmowi prawniczemu zarzuca przenoszenie na grunt prawa podejścia scjentystycznego i założenie, że istnieje metoda naukowa rozstrzygania problemów prawnych. Podważa pozytywistyczną i w dużej mierze prawnonaturalną koncepcję pojmowania wykładni prawa jako czynności poznawczej. Uważa, że nie da się rozdzielić świata i języka, w którym ten świat wyrażamy i o nim myślimy. Rozumienie prawa jest procesem, w którym interpretator nadaje sens tekstowi prawnemu. Hermeneutyka odrzuca przekonanie o ścisłym oddzieleniu prawa i moralności, choć nie czyni tego tak, jak filozofia prawa natury.

Teorie argumentacji prawniczej (dyskursu prawniczego) i retoryka prawnicza podkreślają, że rozumowania prawnicze i interpretacja prawnicza nie dają się sprowadzić do formalnych schematów, których poszukiwał pierwotny pozytywizm prawniczy. Prawo jest rezultatem argumentacji prowadzonych w ramach dyskursu prawniczego, które określają znaczenie prawa i jego granice. Inaczej niż hermeneutyka, która jest krytycznie nastawiona do tzw. racjonalności prawniczej, teorie argumentacji próbują zrekonstruować zasady racjonalnego dyskursu prawnego prowadzące do osiągnięcia konsensusu przez jego uczestników. W szerszym ujęciu, nawiązującym do tezy, że argumentacja jest rodzajem działania komunikacyjnego, buduje się komunikacyjną koncepcje prawa. Ich źródeł należy się doszukiwać w filozofii J. Habermasa, który podkreśla swoistość działań komunikacyjnych, czyli oddziaływania ludzi na siebie za pośrednictwem języka i in. symboli, w stosunku do działań celowo-racjonalnych, opartych na użytecznej wiedzy empirycznej. Przenoszenie schematów tych ostatnich działań do sfery komunikacyjnej prowadzi do zakłóceń w swobodnym budowaniu znaczeń przez społeczeństwo. W przypadku prawa głównym przejawem tych zakłóceń jest tzw. instrumentalizacja prawa, czyli posługiwanie się prawem tylko jako narzędziem oddziaływania na społeczeństwo dla realizacji określonych celów gospodarczych lub politycznych nawet za cenę autonomicznych wartości prawnych. Natomiast prawo rozwijane jako działanie komunikacyjne jest przedstawiane jako rezultat dialogu społecznego, który toczy się w instytucjach demokratycznego społeczeństwa. Hermeneutykę prawniczą, teorie dyskursu prawniczego oraz komunikacyjną filozofię prawa nazywa się czasami niepozytywistycznymi filozofiami prawa. W przeciwieństwie do pozytywizmu odrzucają one możliwość poznawania prawa na wzór obiektów naturalnych, a z drugiej strony odrzucają również prawnonaturalne oparcie prawa na wspólnym fundamencie etycznym i opowiadają się za wizją takiego prawa, którego treść jest ustalana w drodze społecznej negocjacji i dialogu.

Bibliografia

A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992;

R. Tokarczyk Filozofia prawa w perspektywie prawa natury, Białystok 1996;

R. Dworkin Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998;

H.L.A. Hart Pojęcie prawa, Warszawa 1998;

J. Stelmach, R. Sarkowicz Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1998;

L. Morawski Główne problemy współczesnej filozofii prawa, Warszawa 1999;

M. Zirk-Sadowski Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000.