prawo finansowe
 
Encyklopedia PWN
prawo finansowe,
gałąź prawa publicznego, obejmująca ogół norm prawnych regulujących funkcjonowanie finansów publicznych (zwłaszcza państwa), głównie publiczną działalność finansową (pieniężną).
Prawo finansowe stosuje przeważnie administracyjną metodę regulacji prawnej, a jego normy, stanowione w ramach wykonywania władczych kompetencji organów publicznych, mają charakter bezwzględnie obowiązujący i są obwarowane sankcjami.
Finanse publiczne były przedmiotem badań naukowych od XVI w., dopiero jednak pod koniec XIX w. prawie finansowym wyodrębniło się, ze względu na szczególny przedmiot regulacji, z prawa administracyjnego i rozwijało się — początkowo pod wpływem założeń politycznych, potem ekonomicznych, wreszcie jako dyscyplina prawnicza (częściej występująca pod nazwą „finanse publiczne” lub „nauka finansów publicznych”) — w krajach Europy Zachodniej, najpierw głównie we Francji (G. Jèze, L. Trotabas) i w Niemczech (W. Gerloff, F. Neumark, G. Schmölders) oraz w państwach anglosaskich (G. Colm, R.A. i P.B. Musgrave).
W Polsce międzywojennej reprezentantami nauki prawa finansowego (określanej wtedy jako „nauka skarbowości” lub „prawo skarbowe”) byli m.in.: S. Głąbiński, A. Krzyżanowski, R. Rybarski. Po II wojnie światowej w Polsce oraz innych krajach socjalistycznych zakres i znaczenie prawa finansowego (nazywanego początkowo „prawem finansów publicznych”) rosły w miarę poszerzania wpływu państwa na obieg pieniądza, choć regulacje prawne służyły przeważnie jako instrument realizacji celów pozafinansowych. Najwybitniejsi przedstawiciele polskiej nauki prawa finansowego w kolejnych okresach powojennych to: J. Lubowicki i J. Zdzitowiecki; J. Harasimowicz, J. i Z. Jaśkiewiczowie, L. Kurowski, K. Ostrowski, M. Weralski, N. Gajl; A. Komar, A. Kostecki, W. Łączkowski, M. Mazurkiewicz, B. Brzeziński, T. Dębowska-Romanowska, E. Fojcik-Mastalska, J. Głuchowski, A. Gomułowicz, C. Kosikowski, J. Małecki, R. Mastalski, W. Nykiel, E. Ruśkowski, W. Wójtowicz.
Prawo finansowe jest dyscypliną obszerną, ze względu na różnorodność instrumentów w zakresie finansów publicznych, niespójną wewnętrznie. Nie istnieje jednolita część ogólna prawa finansowego. Obowiązują odrębne, wydzielone przedmiotowo gałęzie (systemy finansowe), do których, wg różnie skonstruowanych i nie zawsze wykluczających się podziałów, można zaliczyć: 1) prawo budżetowe, a w jego ramach prawo o dochodach budżetowych (zwłaszcza prawo danin publicznych, w tym usamodzielniające się prawo podatkowe i prawo celne) oraz prawo wydatkowe; 2) prawo długu publicznego (zasady zaciągania oraz spłaty pożyczek i kredytów publicznych, a także udzielania poręczeń i gwarancji ze środków publicznych); 3) prawo finansowe samorządu terytorialnego (zawierające główne elementy prawa budżetowego i prawa długu publicznego); 4) prawo finansowe przedsiębiorstw publicznych (jednostek organizacyjnych tworzonych dla zaspokajania potrzeb publicznych); 5) prawo finansowe podmiotów gospodarczych; 6) prawo finansowe ubezpieczeń gospodarczych (o malejącym zakresie regulacji publicznoprawnych); 7) prawo bilansowe (rachunkowości); 8) prawo bankowe; 9) prawo walutowe i dewizowe; 10) prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi; 11) prawo karne skarbowe; 12) międzynarodowe prawo finansowe (podatkowe, obejmujące głównie dwustronne umowy międzynarodowe o unikaniu podwójnego opodatkowania oraz regulujące gospodarkę finansową organizacji międzynarodowych i działalność międzynarodowych instytucji finansowych). W wąskim znaczeniu prawo finansowe jest ograniczane do prawa budżetowego (bez daninowego), prawa długu publicznego i prawa finansowego samorządu terytorialnego; taki jest zakres ustawy z 26 XI 1998 O finansach publicznych. Prawo finansowe wykazuje związki ze wszystkimi innymi wyodrębnianymi współcześnie gałęziami prawa: konstytucyjnego, administracyjnego, karnego, cywilnego, gospodarczego, międzynarodowego, a częściowo nawet pokrywa się z ich zakresami; na ogół normy prawne regulujące publiczną gospodarkę finansową zalicza się do prawa finansowego bez względu na to, czy są lub mogą być zaliczone do innych gałęzi prawa. Współczesnymi tendencjami nauki i praktyki prawa finansowego są: 1) jurydyzacja prawa finansowego, odwołująca się do analizy treści norm prawnych i ich stosowania; 2) eliminowanie z zakresu prawa finansowego norm nie mających charakteru publicznoprawnego; 3) ilościowy przyrost i postępująca szczegółowość przepisów prawa finansowego, wynikające z zamiaru kompleksowego uregulowania prawnego wszystkich stosunków prawnofinansowych; 4) częste zmiany stanu prawnego, zwłaszcza w krajach dokonujących transformacji ustroju gospodarczego (a w Polsce także w związku z koniecznością dostosowania prawa finansowego do prawa UE); 5) dezintegracja prawa finansowego i będąca jej skutkiem specjalizacja badawcza w zakresie usamodzielniających i rozwijających się szczegółowych systemów finansowych (tylko ich nazwami posługują się np. akty prawne UE). W Polsce przepisy prawa finansowego o fundamentalnym znaczeniu znajdują się w Konstytucji RP (w rozdziale X Finanse publiczne są określone podstawowe zasady uchwalania budżetu państwa i udzielania absolutorium z jego wykonania, zaciągania państwowego długu publicznego, nakładania danin publicznych, wykonywania przez NBP zadań banku centralnego) oraz w ustawie o finansach publicznych; obowiązują ponadto akty prawne z zakresu poszczególnych dziedzin i instytucji prawa finansowego
Andrzej Huchla
Bibliografia
Prawo finansowe, wyd. 3, Warszawa 2000;
Prawo finansowe i nauka prawa finansowego na przełomie wieków, red. A. Kostecki, Kraków 2000;
Finanse publiczne i prawo finansowe, red. C. Kosikowski, E. Ruśkowski, t. 1–2, Warszawa 2003.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia