Weber Max

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Weber Max , ur. 21 IV 1864, Erfurt, zm. 14 VII 1920, Monachium,

niemiecki socjolog, historyk, religioznawca, metodolog nauk społecznych.

Urodził się 21 IV 1864 w Erfurcie. Był jednym z najbardziej wszechstronnych przedstawicieli nauk społecznych. Studiował prawo, historię, ekonomię i filozofię na uniwersytetach w Heidelbergu, Strasburgu, Getyndze i Berlinie. W 1889 uzyskał doktorat, a 1891 habilitację. W 1893 został profesorem prawa uniwersytetu w Berlinie, 1894 — ekonomii politycznej uniwersytetu we Fryburgu Bryzgowijskim i 1897–1904 — uniwersytetu w Heidelbergu. W 1919–20 kierował pierwszą w Niemczech katedrą socjologii na uniwersytecie w Monachium. Od 1904 współredagował czasopismo „Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik”, w którym publikował swe najważniejsze rozprawy. Był jednym ze współzałożycieli powstałego 1910 Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego. Zmarł 14 VII 1920 w Monachium.

Umocowanie metodologii nauk społecznych

Odrzucając za przykładem neokantystów pozytywistyczną koncepcję nauk społecznych jako nauk przyrodniczych, Weber starał się jednak nadać im maksymalnie ścisły i obiektywny charakter, m.in. przez: opracowywanie ich podstaw metodologicznych (koncepcja typów idealnych pozwalająca operować pojęciami ogólnymi bez wdawania się w dyskusję o niezależnej od badacza strukturze rzeczywistości badanej), eliminowanie z nich sądów wartościujących (według Webera uznawane przez uczonego wartości nieuchronnie mają wpływ na to, jakie problemy podejmuje, nie wolno mu jednak pozwolić, aby te wartości wpływały na przebieg i wynik procesu poznania), tworzenie ich możliwie precyzyjnego języka (wiele wprowadzonych przez niego pojęć i kategorii jest szeroko lub wręcz powszechnie stosowanych np. pojęcia biurokracji, statusu, legitymizacji, charyzmy) oraz prowadzenie zakrojonych na szeroką skalę badań historyczno-porównawczych (dotyczyły one wielu cywilizacji i obejmowały czasy zarówno starożytne, jak i najnowsze). Doniosły był udział Webera w przezwyciężeniu organicyzmu i propagowaniu indywidualizmu metodologicznego, zgodnie z którym wszelkie społeczne całości są w ostatecznym rachunku sprowadzone do działań indywidualnych. Ogromne znaczenie miała też podjęta przez niego „pozytywna krytyka materializmu historycznego”, Weber podjął bowiem zasadnicze pytania marksowskiej teorii społeczeństwa kapitalistycznego, odpowiadając na nie w sposób wolny od partyjności i jednostronności.

Socjologia rozumiejąca

Weber uczynił socjologię nauką o działaniach społecznych rozumianych jako takie zachowania się jednostek, z którymi wiążą one subiektywne znaczenie. Nazwał swą socjologię rozumiejącą (socjologia humanistyczna), ponieważ jej pierwszorzędnym zadaniem było odkrywanie i interpretowanie owych znaczeń, co wszakże bynajmniej nie miało wykluczać przyczynowego wyjaśniania ludzkich działań.

Etos protestantyzmu a narodziny kapitalizmu

Najbardziej znane stały się studia Webera nad powstaniem kapitalizmu uwydatniające, w odróżnieniu od marksizmu, czynniki kulturowe, zwłaszcza religijne, a nie tylko ekonomiczne, oraz nad osobliwościami cywilizacji europejskiej, których objaśnieniu służyły też studia porównawcze nad innymi cywilizacjami. Ogromnym rozgłosem cieszyła się — wielokrotnie później dyskutowana — teza Webera dotycząca roli etyki protestanckiej, zwłaszcza kalwinizmu, w przezwyciężeniu tradycjonalizmu ekonomicznego i ukształtowaniu się „ducha kapitalizmu”, czyli zasadniczo nowej postawy wobec pracy, oszczędzania i zysku. Nie znaczy to jednak, że Weber materialistycznym wyjaśnieniom Marksa po prostu przeciwstawił równie jednostronne wyjaśnienia idealistyczne — chodziło mu raczej o jednoczesne uwzględnienie czynników zarówno ekonomicznych, jak i kulturowych, etycznych. Podobny charakter miała dyskusja Webera z marksowską koncepcją struktury społecznej; nie negując bowiem znaczenia różnic ekonomicznych (chociaż inaczej je rozumiał), wskazywał na samoistne znaczenie różnic kulturowych i różnic w dostępie do władzy politycznej. Odrzucając historiozoficzne spekulacje wcześniejszych socjologów, Weber stworzył wszakże spójną wizję rozwoju cywilizacji europejskiej jako procesu ogarniającej wszystkie dziedziny życia racjonalizacji. Sformułował tezę, w myśl której w miarę postępu technologicznego następować będzie „odczarowywanie świata” (Entzauberung) i odchodzenie od religii. Warunkiem rozwojucywilizacyjnego, twierdził, jest więc nieuchronna sekularyzacja. Wiele osób, widząc rozmiary laicyzacji w Europie Zachodniej, chętnie przyznawało rację Weberowi.

Wpływ Webera na nauki społeczne

Weber nie stworzył szkoły, ale wywarł ogromny wpływ na nauki społeczne, zwłaszcza na socjologię; zaznaczył się on najmocniej w metodologii, socjologii polityki, socjologii struktur społecznych i gospodarczych, socjologii prawa oraz socjologii religii (Etyka protestancka a duch kapitalizmu, t. 1–2 1904–05, wyd. pol. 1994; pol. wybory wcześniejsze: Szkice z socjologii religii 1984, Polityka jako zawód i powołanie 1987). Recepcja Webera poza granicami Niemiec zaczęła się z pewnym opóźnieniem i swoje, trwające do dziś, apogeum osiągnęła dopiero kilka dziesiątków lat po jego śmierci. Współcześnie Weber jest najczęściej cytowanym, komentowanym i dyskutowanym klasykiem socjologii. Główne prace: Etyka gospodarcza religii światowych (t. 1–3 1915–19, wyd. pol. 2000), Dzieła zebrane z socjologii religii (t. 1–3 1920–21, wyd. pol. 2000), Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre (1922), Gospodarka i społeczeństwo (1922, wyd. uzup. 1925, wyd. pol. 2002), Wirtschaftsgeschichte (1923), Gesammelte Aufsätze zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte (1924), Gesammelte Aufsätze zur Soziologie und Sozialpolitik (1924).