faszyzm
 
Encyklopedia PWN
faszyzm
[wł < łac.],
masowy ruch polityczny, ideologia o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, totalitarny reżim polityczny we Włoszech po wyeliminowaniu opozycji parlamentarnej w połowie lat 20. XX w.
O zakres terminu i istotę faszyzmu toczą się spory wśród uczonych i polityków, nacechowane emocjami i niewolne od politycznych implikacji. Cechy faszyzmu miał nazizm w Niemczech, uważany za jego radykalną odmianę, bliski faszyzmowi pod względem politycznym, dystansujący się jednak od niego ideowo choć z upływem czasu wywierający nań coraz większy wpływ. Ruchy i organizacje faszystowskie lub faszyzujące istniały w Hiszpanii (Falanga Hiszpańska), Francji (Croix de Feu), Austrii, Finlandii, Estonii (wabsowie), w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej, a także w Polsce (Falanga); w latach II wojny światowej faszyzm był systemem państwowym w Chorwacji (ustasze). Na Węgrzech (strzałokrzyżowcy) zapanował w ostatnich miesiącach wojny, w Rumunii (Żelazna Gwardia) wywierał wpływ na sprawowanie władzy. Elementy pokrewne wykazywał ustrój Hiszpanii pod rządami generała F. Franco i Portugalii za czasów A. Salazara, a także Słowacji po 1939, pod władzą A. Hlinki. Po 1945 termin „faszyzm” nabrał jednoznacznie pejoratywnego znaczenia i był używany m.in. jako epitet w walce politycznej.
Jako ruch i ideologia ukształtował się we Włoszech; 1919 B. Mussolini założył Fasci di Combattimento, związki kombatanckie, nawiązujące do tradycji starożytnego Rzymu (łacińskie fasces ‘rózgi liktorskie’; unoszenie prawej ręki w geście pozdrowienia jako symbol ruchu), przekształcone 1921 w Il Partito Nazionale Fascista (Narodowa Partia Faszystowska), na której czele zdobył 1922 władzę i utworzył faszystowskie państwo (marsz na Rzym).
Faszyzm, podobnie jak nazizm w Niemczech, powstał i rozwinął się jako protest przeciwko rezultatom I wojny światowej i był wyznaniem wiary ludzi pokonanych, rozczarowanych, spragnionych odwetu; wyrażał niezadowolenie szerokich kręgów społecznych z powodu stagnacji, kryzysu moralnego, brutalności kapitalizmu i postępów komunizmu. Głosił pełen nienawiści program negacji wersalskiego ładu politycznego w Europie, zwracając się przeciwko liberalizmowi i demokracji, pluralizmowi partyjnemu i parlamentaryzmowi, a także kapitalizmowi i bolszewizmowi. Podkreślał, że liberalizm i wiążący się z nim indywidualizm doprowadziły do zagubienia zasady dobra ogólnego, które znaczy więcej niż suma interesów jednostek. W systemie wielopartyjnym upatrywał źródła społecznych podziałów i walk klas, w których górę biorą ciemne interesy grupowe, wywołujące dekompozycję w społeczeństwie i wzmagające chaos w państwie. Poddawał krytyce system demokratyczny jako niezawodnie prowadzący do osłabienia siły i autorytetu władzy. Prezentując się jako filozofia, której dane było „przezwyciężyć” cały dorobek europejskiej tradycji myślowej, faszyzm we Włoszech woluntarystycznie nawiązywał do poglądów N. Machiavellego, V. Parety, G. Sorela, czerpał z nacjonalistycznych tradycji XIX w., opierał się na ideologii imperializmu włoskiego, stworzonej przez F. Crispiego, szukał powiązań z doktryną G.W.F. Hegla, usiłował anektować filozofię G. Gentilego i myśl syndykalistyczną G. Sorela. W innych faszystowskich ruchach wzorem były najczęściej nacjonalistyczne i antydemokratyczne tradycje rodzime. Faszyzm nie stworzył zamkniętej ani tym bardziej spójnej teorii, nie starał się o naukowy wykład swoich twierdzeń, ani nawet o pełny rejestr wartości, które uznawał; głosił pogardę dla intelektualnego wysiłku. W Niemczech A. Hitler do końca odmawiał skodyfikowania zasad „narodowosocjalistycznego światopoglądu”, a Mussolini dopiero 1932 zadecydował o spisaniu zasad, którymi kierował się on i jego ruch. Faszyzm chciał być ideologią „czynu”, chełpił się swą dynamiką, obiecywał przywrócenie Włochom statusu mocarstwa, a ludziom godne życie w walce z wrogami, zarówno zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi. Doceniał też siłę „ducha”: Mussolini w pracy Doktryna faszyzmu żądając dla faszyzmu „całego człowieka”, obwieszczał, że faszyzm to nie tylko „system rządzenia”, ale i „system myślenia”, czyli filozofia niepoddająca się jakiejkolwiek weryfikacji. Ideologia faszyzmu nie gardziła demagogią społeczną, głosząc kres panowania wielkiego kapitału. Już 1919 sformułowano program socjalny, zapewniający m.in. 8-godzinny dzień pracy, minimalną płacę, opiekę socjalną i działania zmierzające do likwidacji chorób społecznych. Formułując hasła socjalistyczne poszukiwano kontaktu z masami; w miarę umacniania się systemu Mussolini — podobnie jak Hitler w Niemczech — stopniowo odchodził od planów przekształceń gospodarczo-społecznych, szukając rozwiązania kwestii socjalnej w realizowaniu programu imperialnego.
Skrajny integralny nacjonalizm, konstytutywna cecha ideologii faszystowskiej, kierował się na zewnątrz, widząc szansę rozwiązania wewnętrznych problemów w terytorialnej ekspansji. Faszyzm głosił, że kiedy naród jest silny, to i najbiedniejszy robotnik może dumnie unosić czoło. Pojęcie narodu nie było zresztą w systemach faszystowskich jednoznacznie określone wśród innych propagowanych wartości. We włoskim faszyzmie termin „italianita” oznaczał podporządkowanie wspólnoty narodowej przede wszystkim państwu. Naród bez państwa nie może istnieć; to państwo stworzyło naród. Mussolini głosił kult państwa totalnego, tj. monopartyjnego i policyjnego, przenikającego nie tylko wszystkie sfery publicznego, ale i prywatne życia jednostek, arbitralnie ingerującego w naukę i kulturę, będącego jedynym prawodawcą. Całokształt życia zbiorowego i indywidualnego nadzorowała policja polityczna; system bezpieczeństwa był oparty na różnych służbach mundurowych i tajnych.
Kult państwa łączył się z zasadą wodzostwa; charyzmatyczny wódz (włoskie duce, niemieckie Führer) był utożsamiany z państwem i narodem, był najwyższym przywódcą partyjnym, najwyższym dowódcą wojskowym i najwyższym sędzią; „miał zawsze rację”, był twórcą prawa i czuwał nad jego stosowaniem; jego wola wyznaczała ramy obowiązujących norm moralnych, uruchamiała terror, wojnę i masowe zbrodnie, których ofiarą padały miliony ludzi. Zasada wodzostwa sprzyjała umacnianiu dyktatury jednostki i nakazywała eliminowanie wrogów, którymi byli komuniści, socjaldemokraci, a po wprowadzeniu ustawodawstwa norymberskiego do Włoch także Żydzi. Idea korporacji (korporacjonizm) pozwalała wierzyć, że państwo stoi na straży społecznego ładu, że „wychowuje do walki”, czego spektakularnym wyrazem był uniform: czarne koszule faszystów włoskich, brunatne nazistów w Niemczech, błękitne falangistów hiszpańskich, czarne zwolenników O.E. Mosleya w Wielkiej Brytanii, czarno-niebieskie lappistów fińskich, piaskowe koszule i mieczyki Chrobrego zwolenników Falangi w Polsce.
Po 1945 faszyzm, pokonany i skompromitowany w II wojnie światowej, nie odrodził się w dawnych formach i rozmiarach. W wielu jednak krajach działały partie bezpośrednio nawiązujące do tradycji włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu, m.in. Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (NPD), Ruch Społeczny we Włoszech, Amerykańska Partia Nazistowska w USA, Partia Republikanów w Niemczech, Front Ludowy we Francji. Podobne partie działają w Wielkiej Brytanii, Belgii, RPA, w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej. Ich programy określa się jako neofaszyzm.
Henryk Olszewski
Bibliografia
S. SIERPOWSKI Faszyzm we Włoszech 1919–1926, Wrocław 1973;
R. DE FELICE Interpretacje faszyzmu, Warszawa 1976;
Faszyzmy europejskie (1922–1945) w oczach współczesnych i historyków, red. J.W. Borejsza, Warszawa 1979;
F. RYSZKA Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław 1985;
M. ZMIERCZAK Spory o istotę faszyzmu. Dzieje i krytyka, Poznań 1988.
W. LANGNER Faszyzm: wczoraj, dziś, jutro, Warszawa 1998.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia