kapitalizm
system społeczno-gospodarczy oparty na własności prywatnej, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów;
[łac.],
kapitalizm
Encyklopedia PWN
procesy gospodarcze w kapitalizmie, począwszy od rewolucji przemysłowej, są regulowane głównie przez rynki: dóbr i usług, pracy, kapitałowy; władza polityczna może być sprawowana w różnych formach: od dyktatury do demokracji; najważniejszą cechą kapitalizmu jest zdolność do ciągłego generowania i szybkiego upowszechniania zmian we wszystkich sferach życia społecznego; pojęcie kapitalizmu upowszechniło się w 2. połowie XIX w. w związku z pracami K. Marksa; do ekonomii wprowadził je W. Sombart. Charakterystyczne dla kapitalizmu jest specyficzne zróżnicowanie wielkich grup społecznych na: 1) pracowników, których głównym źródłem utrzymania jest praca najemna i którzy nie mogą podjąć samodzielnej działalności gospodarczej ze względu na brak odpowiednich środków bądź nie decydują się na taką działalność z innych przyczyn; 2) właścicieli kapitału — przesiębiorców, posiadających odpowiednie środki w postaci kapitału obejmującego: aktywa finansowe, budynki, maszyny, środki transportu, ziemię. Współzależności występujące między tymi grupami nie mają charakteru wspartej przymusem zależności osobistej w formie poddaństwa feudalnego, ale przybierają postać ruchu okrężnego dochodów pieniężnych, zasobów wytwórczych oraz dóbr i usług.
Racjonalizacja działalności gospodarczej, konkurencja i wymuszana nią innowacyjność, zmieniają reguły podziału tworzonych dóbr materialnych; sprawiają, że znaczna część tych dóbr nie podlega spożyciu i przybiera formę dóbr kapitałowych; są one gromadzone i zwiększają potencjał wytwórczy społeczeństwa; proces ten to akumulacja kapitału, będąca cechą charakterystyczną gospodarki kapitalistycznej; pomnażanie kapitału zapewnia wysoką dynamikę gospodarczą, zwiększa produkcyjność pracy, tworzy materialną podstawę postępu cywilizacyjnego. Początki kapitalizmu sięgają XIII–XIV w. (Florencja, Flandria), jednakże trwałe podstawy uzyskał on dopiero w XVI w. wraz z rozwojem przemysłu tekstylnego w Anglii; rewolucja nawigacyjna w XV w. i odkrycia geograficzne w XVI w. spowodowały napływ kruszców szlachetnych do Europy, rozwój handlu i wzrost znaczenia w życiu gospodarczym warstwy kupców i rzemieślników; rozluźniały się zależności feudalnej, słabła pozycja warstw dominujących w feudalizmie; w procesie powstawania kapitalizmu istotną rolę odegrały szczególnie miasta północnych Włoch, południowych Niemiec, Niderlandów i Anglii.
Okres XVI–XVIII w., określany jako wczesnokapitalistyczny, charakteryzował się formowaniem rynków: towarowego, kredytowego i siły roboczej oraz akumulacją pierwotną; XIX w. był epoką kapitalizmu wolnokonkurencyjnego i okresem przejścia od przemysłu manufakturowego do fabrycznego (rewolucja przemysłowa). W XX w. kapitalizm wolnokonkurencyjny uległ przekształceniom. Najpierw zmieniła się struktura rynku; dominujące znaczenie uzyskały wielkie, nieliczne przedsiębiorstwa, narzucające poziom cen i wielkość podaży; zakłóciło to funkcjonowanie systemu, którego logika opierała się na równowadze między popytem a podażą oraz między zyskiem a płacami. W latach 30. doszło do niewykorzystania potencjału produkcyjnego z jednej strony oraz do wysokiego bezrobocia z drugiej; uznanie zyskała doktryna ekonomicznej interwencji państwa (interwencjonizm). Nowa polityka gospodarcza przyniosła rezultaty, zwłaszcza po II wojnie światowej; lata 1950–70 były rekordowe pod względem tempa wzrostu.
Nieustannej ewolucji podlegały stosunki gospodarcze między krajami kapitalistycznymi; na przełomie XIX i XX w. nastąpiły: liberalizacja handlu, rozwój wymiany międzynarodowej i transakcji finansowych; powstał rynek światowy. Liberalne tendencje uległy załamaniu w okresie międzywojennym, gdy poszczególne kraje narzucały wysokie cła blokujące dostęp do rynku wewnętrznego; rozgorzały, zapoczątkowane przez Stany Zjednoczone, wojny celne, które rozczłonkowały rynek światowy na zamknięte obszary handlowe i walutowe. Okres po II wojnie światowej przyniósł szybki rozwój handlu, obniżenie ceł oraz liberalizację międzynarodowych przepływów kapitałowych; rozwijały się strefy wolnego handlu, unie celne i wspólnoty gospodarcze, jak np. Europejska Wspólnota Gospodarcza (obecnie Unia Europejska). Doświadczenia ostatnich kilku stuleci wskazują na dużą zdolność kapitalizmu do przetrwania i rozwoju; jego podstawowe instytucje — rynek dóbr, usług, pracy i kapitału oraz instytucje demokracji parlamentarnej — zachowały własności przystosowawcze, zwłaszcza wobec tak trudnych wyzwań, jak wielki kryzys i rozpad gospodarki światowej w latach 30. czy zagrożenie ze strony ZSRR po II wojnie światowej. Kapitalizm nie zapewnia jednak równomiernego tempa wzrostu gospodarczego; od początku XIX w. okresy dobrej koniunktury były przerywane spadkami aktywności gospodarczej; przynajmniej dwukrotnie, 1873–74 i 1929–33 nastąpiły gwałtowne załamania gospodarcze, pociągające za sobą masowe bezrobocie, falę bankructw, rozprzężenie finansów i destabilizację społeczną.
Od początku kapitalizmu decydujące dla tego systemu są współzależności między pracą a kapitałem; dominująca liczebnie i zorganizowana warstwa pracowników najemnych wywiera stałą presję na wzrost płac; jeśli presja ta przekracza granicę wzrostu wydajności pracy, uruchamia to spiralę inflacyjną (inflacja); przedsiębiorcy, wobec narastającej niepewności wywołanej wzrostem cen, unikają wówczas długofalowych przedsięwzięć inwestycyjnych na rzecz krótkoterminowych lokat finansowych; tendencja do powiększania potencjału produkcyjnego ustępuje miejsca wzmożonym staraniom o ochronę stanu posiadania przed rujnującymi skutkami inflacji; presja powodująca nadmierny wzrost płac spycha system ku stagnacji gospodarczej. Lata 70. przyniosły nowe wyzwanie; poprzednio okresy wysokiej inflancji i nadmiernego bezrobocia następowały przemiennie, natomiast w dekadzie lat 70. oba te procesy wystąpiły łącznie; była to dekada stagflacji; polityka gospodarcza dysponująca narzędziami walki z inflacją bądź z bezrobociem nie była przygotowana do skutecznego przezwyciężania jednocześnie inflacji i bezrobocia. W rezultacie, na początku lat 80. gospodarka kapitalistyczna przeżyła przedłużoną recesję, która po pewnym czasie ograniczyła wzrost cen. Kapitalizm różnicuje społeczeństwo pod względem materialnym; jeśli nawet w wyniku ogólnego postępu w kulturze materialnej wszystkie warstwy społeczne uzyskują poprawę swojej sytuacji życiowej, to nadal utrzymują się znaczne rozpiętości w dochodach; są one źródłem konfliktów społecznych od początków istnienia tego systemu; jedną z głównych przyczyn ekonomicznej interwencji państwa jest potrzeba łagodzenia ujemnych skutków zróżnicowania materialnego; znalazło to odzwierciedlenie w koncepcji państwa dobrobytu. Realizacja postulatów państwa opiekuńczego przyczyniła się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat do osłabienia napięć społecznych; jednocześnie z rozbudową funkcji opiekuńczych rządów przed kapitalizmem staje inne wyzwanie: szybko rośnie udział wydatków rządu w budżecie państwa, przy czym najszybciej rosną wydatki socjalne; wydatki te są finansowane przez wzrost podatków bądź za pośrednictwem powiększania długu publicznego; oba sposoby finansowania wpływają niekorzystnie na wzrost gospodarczy.
Kapitalizm powstał w północno-zachodniej Europie, następnie rozszerzył się na inne regiony tego kontynentu; łatwo przyjął się w krajach nowo zasiedlanych: Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii; przez cały XIX w. i 1. połowie XX w. nie zdołał jednak, z wyjątkiem Japonii, radykalnie przekształcić gospodarki krajów od dawna zasiedlonych, o starej kulturze duchowej i materialnej, jak Indie, Chiny czy kraje Ameryki Południowej; z dużym opóźnieniem następował rozwój kapitalizmu w Europie Wschodniej. W ostatnich latach kapitalizm, przy zachowaniu wielu tradycyjnych instytucji, przyniósł ogromny wzrost gospodarczy niektórym krajom południowo-wschodniej Azji (Hongkong, Korea Południowa, Singapur, Tajwan). Upadek gospodarki centralnie planowanej w ostatniej dekadzie XX w. w ZSRR i krajach bloku komunistycznego stanowi wyzwanie dla systemu kapitalistycznego, który stanął przed zadaniem przyspieszenia modernizacji krajów obejmujących ogromną część ludności świata i rozległych terenów kontynentu eurazjatyckiego, tzn. tam, gdzie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat były eliminowane wszystkie ważniejsze instytucje gospodarki rynkowej.
Kapitalizm w Polsce nie rozwinął się w pełni i miał charakter peryferyjny. Jego początków można się doszukiwać XV–XVI w., zwłaszcza w działalności wielkich kupców. Podobnie jak w zachodniej Europie, prowadzili oni interesy w skali międzynarodowej oraz poszukiwali korzystnych lokat kapitału w ziemi i nieruchomościach, w inwestycjach górniczych, w handlu, pożyczkach. Charakter kapitalistyczny miało górnictwo. Epoka folwarku pańszczyźnianego (XVI–XVIII w.) zahamowała rozwój kapitalizmu Przyczyniła się ponadto do upadku miast i mieszczaństwa, zarówno w rezultacie świadomej, antymiejskiej polityki szlachty, jak i przeniesienia środka ciężkości wymiany na handel zagraniczny. Zmiany zarysowały się pod koniec XVIII w., gdy zaczęły się rozwijać manufaktury mieszczańskie i domy bankowe. Warunki do przyspieszenia rozwoju kapitalizmu pojawiły się dopiero na początku XIX w., najwcześniej w zaborze pruskim (instytucje kredytowe, zniesienie poddaństwa, reforma uwłaszczeniowa, górnictwo węgla i cynku na Górnym Śląsku); w Księstwie Warszawskim charakter wczesnokapitalistyczny miała działalność dzierżawców monopoli skarbowych oraz dostawców wojskowych; w Królestwie Polskim powstał przemysł tekstylny (okręg łódzki) oraz państwowe hutnictwo (okręg staropolski i dąbrowski). Szybki rozwój kapitalizmu (najsłabszy w zaborze austriackim) nastąpił w 2. połowie XIX w. w wyniku uwłaszczenia chłopów, rozwoju rynku wewnętrznego i wprowadzaniu innowacji technologicznych. W okresie międzywojennym rozwój gospodarki kapitalistycznej w Polsce był nierównomierny; trudności pogłębiały zniszczenia wojenne, problemy związane z koniecznością unifikacji gospodarczej terytorium, a w 1. połowie lat 30. z wielkim kryzysem gospodarczym. Okupacja niemiecka, a następnie epoka komunizmu (zwłaszcza po 1949) spowodowały niemal całkowity zanik działalności gospodarczej o charakterze kapitalistycznym; zaczęła się ona odradzać w specyficznej, nielegalnej lub półlegalnej formie, w postaci tzw. drugiego obiegu gospodarczego, albo szarej strefy, w latach 70., a zwłaszcza w 80. Właściwa działalność o charakterze kapitalistycznym ponownie rozwija się od końca lat 80. w rezultacie relegalizacji prywatnej działalności gospodarczej. Przekształcenia w kierunku kapitalizmu następowały w latach 90. przez reformy instytucjonalno-prawne, masowe powstawanie nowych przedsiębiorstw prywatnych, prywatyzację firm państwowych oraz inwestycje kapitału zagranicznego. Mimo sukcesów transformacji, rozwój kapitalizmu w Polsce ma wiele szczególnych, niekorzystnych cech. Na przeszkodzie temu rozwojowi stoi względne zacofanie gospodarcze (niewielkie rozmiary rodzimych kapitałów, słabo rozwinięta infrastruktura), oraz dziedzictwo ustroju komunistycznego, w tym niedorozwój tradycji prywatnej przedsiębiorczości, balast mało efektywnych wielkich przedsiębiorstw państwowych, oraz bierna postawa dużych grup ludzi. Rozwijący się kapitalizm cechuje się dużym udziałem wielkich przedsiębiorstw zagranicznych i bardzo drobnych rodzimych, przy względnym niedoborze średniej wielkości nowoczesnych przedsiębiorstw krajowych. Kapitalizm ten cechuje stosunkowo mała zdolność rozwoju nowoczesnych gałęzi gospodarki, zdolnych do konkurencji na światowych rynkach. Podobnie jak w wielu krajach rozwijających się, kapitalizm w Polsce charakteryzuje się głębokim przenikaniem się sfery gospodarczej i politycznej oraz dużymi rozmiarami korupcji. Rozwój kapitalizmu wywołuje nowe zróżnicowania społeczne: wytwarzanie się grupy nowych przedsiębiorców i menedżerów (w jej składzie widoczną rolę odgrywają osoby wywodzące się z dawnej nomenklatury komunistycznej), a także pojawianie się podklasy osób „społecznie wykluczonych”, a więc ze względu na niskie wykształcenie, niskie dochody, oraz nieprzystosowanie społeczne, niezdolnych do uczestnictwa w rynku i nowoczesnym społeczeństwie.
