rynek
 
Encyklopedia PWN
rynek,
ekon. ogół transakcji kupna–sprzedaży danego dobra lub czynnika produkcji, zawieranych na pewnym terytorium w określonym czasie.
Ceny i ilości sprzedawanych dóbr są określane, przynajmniej częściowo, w wyniku wzajemnego oddziaływania sprzedawców i nabywców tych dóbr.
Rynki można podzielić wg branż, np. rynek samochodowy, komputerowy, broni, zbóż itp.; wg kryterium przestrzennego na rynki: lokalne (np. rynek warzywny w miasteczku), regionalne (np. rynek skór baranich na Podtatrzu), krajowe (np. polski rynek samochodowy), międzynarodowe (np. rynek pracy Unii Europejskiej), światowe (np. rynek ropy naftowej); wg zmian w czasie na rynki: stabilne (obroty nie zmieniają się w czasie), sezonowe (obroty zmieniają się regularnie, np. na rynek odzieży zimowej, w turystyce), zwężające się, zanikające (obroty systematycznie zmniejszają się w wyniku postępującego starzenia się — moralnego lub technicznego — wyrobu, np. zanik rynku lokomotyw parowych), rozszerzające się, rozwijające się (obroty systematycznie zwiększają się, gdy wprowadza się nowy wyrób); wg wielkości obrotów na rynku: małe, średnie i wielkie; wg teorii ekonomii na rynek: dóbr i usług, pracy, kapitałowy. Na rynku występuje podaż i popyt, które wzajemnie na siebie oddziałują, czego skutkiem jest ukształtowanie się ceny równowagi rynku.
Na rynku występuje konkurencja. W zależności od stopnia koncentracji popytu i podaży wyróżnia się 4 struktury rynku: konkurencję doskonałą, konkurencję niedoskonałą obejmującą monopol i oligopol i konkurencję monopolistyczną. Oprócz podstawowych struktur rynku, niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynek potencjalnie konkurencyjny (kontestowalny, sporny), który charakteryzuje brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi.
Rynek powstał wskutek historycznego procesu podziału pracy. Koniecznym warunkiem jego istnienia jest wytwarzanie przez producentów większej ilości dóbr niż sami mogą skonsumować i dokonywanie wymiany nadwyżek. Funkcjonowanie rynku zależy nie tylko od struktury podaży i popytu, ale również od instytucji i unormowań prawnych (ochrona własności, ochrona obrotu gospodarczego, system bankowy, sposoby regulowania zobowiązań, giełdy itp.). Podczas historycznego procesu rozwoju społeczeństw rynki przeszły znaczną ewolucję. Dokonywała się ona w wielu wymiarach: w wymiarze przestrzennym rynki rozszerzały się: od małych — lokalnych (np. targów) — po wielkie rynki światowe; w wymiarze branżowym powstawały coraz to nowe rynki, co wynikało z jednej strony z pogłębiania się społecznego podziału pracy i międzynarodowego podziału pracy, z drugiej zaś — z obejmowania regulacją rynkową coraz to nowych dziedzin wiedzy (własność intelektualna, handel prawami własności rozwiązań technicznych, organizacyjnymi) oraz polityki (rynek usług regulacyjnych).
Ewolucji podlegały również zakres i formy oddziaływania rynku na gospodarkę. W 1. połowie XIX w. w krajach uprzemysławiających się (Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone) w warunkach zbliżonych do konkurencji doskonałej (wolny rynek), rynek pełnił funkcję regulatora procesów gospodarczych. Przez wzajemne dostosowania popytu i podaży w krótkim okresie ukształtowały się ceny równowagi, w długim zaś — wyrównały się stopy zysku we wszystkich gałęziach. Regulacje rynkowe decydowały o alokacji czynników produkcji. Skutkiem regulacji rynkowej było występowanie cyklu koniunkturalnego, przejawiającego się wahaniami rozmiarów produkcji, cen, płac i zatrudnienia. Wahania cykliczne, choć dotkliwe dla wszystkich uczestników życia gospodarczego (w okresie kryzysu wzrost bezrobocia, bankructwa przedsiębiorstw), przy rozdrobnionej strukturze podaży i popytu nie były zbyt głębokie i nie zagrażały stabilności systemu gospodarczego. Regulacja rynkowa uległa zmianie wraz z nasileniem się procesów koncentracji, wywołanych drugą rewolucją technologiczną w końcu XIX w. Producenci mający znaczne udziały w rynku, mogli wywierać wpływ na ceny, określać rozmiary podaży, stwarzać ekonomiczne bariery wejścia do gałęzi oraz sterować popytem; wzrosło znaczenie wielkich przedsiębiorstw, a regulacja rynkowa stała się mniej efektywna. W krótkim okresie to nie relacje popytu i podaży określały ceny, ale decyzje wielkich przedsiębiorstw; w długim okresie również alokacja kapitału dokonywała się nie tylko pod wpływem rynku, ale przede wszystkim wielkich przedsiębiorstw. Skutkiem tego było pogłębienie się cyklu koniunkturalnego i wystąpienie wielkiego kryzysu 1929, którego rozmiary zagroziły stabilności systemów społecznych, ujawniły się bowiem niesprawności rynku jako regulatora procesów gospodarczych w warunkach konkurencji niedoskonałej. Zaczęto tworzyć instytucje państwowe, które zastępowały lub wspomagały mechanizm rynkowy w regulowaniu procesów gospodarczych. Po II wojnie światowej nasilił się interwencjonizm państwowy i regulacja; skutkiem było wyraźne spłaszczenie cyklu koniunkturalnego. Po szoku podażowym, wywołanym kryzysem energetycznym 1973, ujawniły się niesprawności państwa w regulowaniu gospodarki. Niektóre kraje ponownie ograniczyły rolę państwa w gospodarce przez reprywatyzację i deregulację, pozostawiając więcej swobody mechanizmowi rynkowemu. W ostatniej dekadzie XX w. wystąpiło zjawisko globalizacji gospodarki, przejawiające się m.in. zwiększeniem roli rynku w międzynarodowych stosunkach gospodarczych.
Sławomir Sztaba
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia