alienacja
 
Encyklopedia PWN
alienacja
[łac. alienus ‘obcy’, alienatio ‘wyobcowanie’],
proces, w którym to, co przynależy do istoty człowieka lub stanowi wytwór jego pracy staje się dla niego obce jako samodzielna rzeczywistość; jedna z podstawowych kategorii filozofii G.W.F. Hegla, L. Feuerbacha, K. Marksa.
W procesie alienacji pewne wytwory działalności ludzkiej (np. produkty pracy, instytucje społeczne, ideały) odrywają się od swych twórców (ulegają urzeczowieniu, reifikacji), a następnie przeciwstawiają się im i podporządkowują ich sobie. Znaczenie filozoficzne nadał pojęciu alienacji Hegel; w aspekcie metafizycznym alienacja oznaczała proces wyłaniania się z idei absolutnej świata przyrody, z niego zaś dziejów ludzkich; w aspekcie teoriopoznawczym — niepełne samopoznanie, w którym jako obce jawi się to, czego nie rozpoznajemy jeszcze jako własne; w aspekcie historiozoficznym — wyobcowanie się instytucji społecznych i politycznych w stosunku do ludzi jako ich twórców. Pojęcie alienacji stanowiło u Hegla jedno z narzędzi dialektyki służącej do opisu procesu realizowania się absolutu, przebiegu poznania, przekształceń historycznych, z czasem nabrało charakteru wartościującego, służąc do określania negatywnych zjawisk społecznych i historycznych, niekiedy przybierało postać symbolu wszelkiego zła społecznego. Feuerbach wykorzystał pojęcie alienacji do analizy zjawisk religijnych, wskazując na proces pozbawiania się przez ludzi swych najlepszych cech i przypisywania ich tworzonemu przez siebie Bogu, który następnie zaczyna panować nad ludźmi. Marks nadał pojęciu alienacji sens filozoficzno-ekonomiczny: analizując urzeczowienie stosunków międzyludzkich w ustroju kapitalistyczny, (fetyszyzm towarowy), wyodrębnił 3 formy alienacji: alienację produktu pracy (zapanowanie nad robotnikiem wytworów jego własnej pracy, w postaci towarów i kapitału), alienację procesu pracy (sama praca jako towar staje się czymś obcym, oderwanym od istoty robotnika i zniewalającym go); alienację człowieka (istoty gatunkowej człowieka) — wyobcowanie całokształtu zjawisk kulturowych realizujących istotę człowieczeństwa jako konsekwencja alienacji produktu i procesu pracy. Marks traktował także jako produkt procesu alienacji zjawisko „zmistyfikowanej świadomości” (zniekształconego ideologicznie ujmowania sytuacji społecznej ludzi). Problem alienacji w związku z reifikacją, jako skrajną formą wyobcowania, omawiali krytycy społeczeństwa kapitalistycznego, masowego, członkowie szkoły frankfurckiej. W filozofii egzystencjalnej (J.P. Sartre) pojęcie alienacji służyło do opisywania zagrożenia indywidualnej egzystencji ludzkiej ze strony świata rzeczy, stosunków społecznych, ideałów przez reifikację, nieautentyczność egzystencji, pozbawienie wolności. Socjologowie jako alienację opisują utratę łączności przez mieszkańców wielkich miast z ich najbliższym otoczeniem, i związane z tym poczucie bezradności, a nawet utraty tożsamości; inni, przeciwstawiając się rozdrobnieniu szerszych wspólnot (np. narodów), wskazują, że doświadczenie bezradności utrudnia skuteczną mobilizację społeczną i powoduje potęgowanie zjawiska zamykania się jednostek w sobie, co wiedzie do przejmowania przez scentralizowane i zbiurokratyzowane państwo miejsca zajmowanego dotąd przez autorytety i wzorce pozapolityczne. Żądając decentralizacji, podziału władzy i działania państwa zgodnie z zasadą pomocniczości, mają nadzieję zbliżenia wyobcowanych jednostek i przywrócenia im poczucia wspólnotowości przez perswazję (Ch. Taylor). Problemy wyobcowania ze wspólnoty i zatopienia w świecie rzeczy, które personalista E. Mounier nazwał alienacją Narcyza i Herkulesa, podjął też Jan Paweł II. Wskazując, że wbrew nadziejom marksistów alienacja w społeczeństwie kolektywistycznym wręcz się pogłębia wskutek ekonomicznej niewydajności systemu, ostrzegł zarazem przed alienacją w sferze konsumpcji (gdy człowiek wikła się w sieć fałszywych i powierzchownych satysfakcji) i pracy — gdy jej organizacja nastawiona jest tylko na maksymalizację zysku i produkcji a pomija to, w jakim stopniu pracownik przez pracę realizuje swą istotę (Centesimus Anno).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia