kontrkultura
 
Encyklopedia PWN
kontrkultura,
ruch społeczny kwestionujący podstawowe normy i wartości współczesnej kultury miejsko-przemysłowej.
Zjawiska określane wspólną nazwą kontrkultura pojawiły się i wykrystalizowały w USA w połowie lat 60., następnie w innych krajach, zwłaszcza zachodnioeuropejskich. Początki kontrkultury utożsamia się z ruchem hipisów amerykańskich, którzy radykalnie przeciwstawili się starszemu pokoleniu, tworząc odrębny styl życia, oparty na całkowitej swobodzie obyczajowej przy jednoczesnym odrzuceniu wszelkich form przemocy i zinstytucjonalizowanej presji. Przyjęta i propagowana przez hipisów ideologia totalnego wyzwolenia wyraziła się m.in. w odrzuceniu tradycyjnej, podporządkowanej sztywnym regułom moralności w sferze kontaktów seksualnych oraz w apologii używania narkotyków. Wzorce ukształtowane w subkulturach (subkultura) hipisowskich, w tym również swoisty folklor wyrażający się w zachowaniach i wyglądzie, stały się wkrótce synonimem całej kontrkultury, w której swój udział mieli też zbuntowani studenci, artyści i intelektualiści. Wszyscy uczestnicy kontrkultur chętnie przejmowali najważniejsze komponenty stylu życia hipisów: skłonność do mistycyzmu, fascynację muzyką rockową, eksperymenty z narkotykami, swobodę seksualną oraz życie w komunach, które miały być alternatywą dla tradycyjnej mieszczańskiej rodziny i więzi sąsiedzkiej.
Inspiracje
Intelektualne podstawy kontrkultury zostały ukształtowane przez różne koncepcje filozoficzne, polityczne, psychologiczne i społeczne. Do najważniejszych należą: myśl nowej lewicy wraz z krytyczną teorią wypracowaną w kręgu szkoły frankfurckiej (m.in. H. Marcuse, M. Horkheimer, T. Adorno), koncepcje anarchizmu, psychologii humanistycznej oraz tzw. niescjentycznych kierunków socjologii (m.in. akcjonizm). Niezależnie od tego, czy przedstawiciele tych nurtów wiedzy przyznawali się lub nie do roli inspiratorów kontrkultury, w wypowiedziach i manifestach jej ideologów, takich jak A. Hoffman i J. Rubin, ślady tych inspiracji są bardzo wyraźne. Wiąże się to z rolą, jaką kontrkultura odegrała w międzynarodowym ruchu ekologicznym, pacyfistycznym (pacyfizm; w latach 60. protest przeciwko wojnie w Wietnamie) i anarchistycznym.
Kontestacja porządku społecznego
Wolne społeczeństwo mogło być realizowane, według ideologii kontrkultury, dwojako. Hoffman, który 1968 powołał do życia Międzynarodową Partię Młodzieży, głosił za anarchistami konieczność rozwiązania rewolucyjnego, prowadzącego do całkowitego rozbicia fałszywej jego zdaniem i opartej na społecznej niesprawiedliwości demokracji zachodniej. Podobną orientację wybrało wielu studenckich przywódców paryskiej rebelii z V 1968. Twórcy holenderskiego ruchu Provo, R. van Duyn i R. Grootveld byli zdania, że wolne społeczeństwo można zbudować niezależnie od już istniejącego systemu poprzez tworzenie „enklaw wolności” w rodzaju komun czy samorządnych osiedli. Zwolennicy pierwszej z tych opcji szybko zaczęli skłaniać się ku terroryzmowi, zwolennicy drugiej rozwijali działalność w sferze edukacji, pomocy psychologicznej i sztuki, przy czym wielu z nich nie wykluczało ograniczonej akceptacji ideologicznie kwestionowanego systemu politycznego.
Działalność terrorystyczna propagowana w łonie ruchu kontrkulturowego, m.in. przez amerykański Werewolf Conspiracy [‘konspirację wilkołaków’], stała się ostatecznie zaprzeczeniem podstawowych haseł kontrkultury, tym bardziej że nieco późniejsze organizacje terrorystyczne w Europie (np. włoskie Czerwone Brygady lub niemiecka Frakcja Czerwonej Armii) nie kryły swojego dystansu wobec utopijnych idei hipisowskich. Terroryści starali się realizować swoisty pragmatyzm polityczny, podczas gdy większość uczestników ruchu kontrkulturowego wykluczała jakąkolwiek presję natury politycznej.
Kontestacja kultury masowej
Mimo że manifestacje politycznego zaangażowania towarzyszyły początkom kontrkultury, jej specyfika w o wiele większym stopniu była związana z odmiennym od dominującego sposobem uczestniczenia w kulturze i myślenia o zastanej rzeczywistości. Istotną rolę w kontrkulturze odegrały np. poszukiwania religijne. Przejawiały się one w fascynacji religiami Wschodu (zen, krysznaici) oraz w próbach sięgania do źródeł chrześcijaństwa (Jesus People). Poszukiwania religijne, podobnie jak eksperymenty z narkotykami, były ważnym elementem oporu wobec racjonalizmu i technokratyzmu jako zasadniczych, zdaniem ideologów kontrkultury, komponentów społeczeństwa producentów i konsumentów. Były też odpowiedzią na lansowany przez środki przekazu model kultury masowej. Kontrkultura ostro przeciwstawiała się temu modelowi, uznając go przy okazji (zgodnie z sugestiami Marcusego) za filar politycznego status quo. Innym ważnym składnikiem kontrkultury była muzyka rockowa; muzycy rockowi tworzyli nową estetykę, rozbijającą stare formy sztuki popularnej. Jednocześnie teksty piosenek wykonawców tej muzyki (m.in. The Beatles, The Rolling Stones, Jimmi Hendrix Experience, The Doors, J. Joplin) wprost wyrażały ideologię kontrkultury i w obiegu społecznym funkcjonowały jako jej manifesty. Oprócz muzyki istotną rolę w ruchu kontrkulturowym odgrywał teatr, zarówno nieprofesjonalny teatr uliczny, łączący sztukę z polityką (teatr guerilla), jak też eksperymentatorski (amerykański Living Theater czy Teatr Laboratorium J. Grotowskiego). Ruch kontrkultury w swojej klasycznej postaci zanikł wraz ze zmierzchem hipisowskiej utopii i związanej z nią ideologii Flower Power [‘władza kwiatów’; nazwa oznaczająca wyrzeczenie się przemocy] na początku lat 70. Zdążył jednak objąć swoim zasięgiem nie tylko kraje wysoko rozwinięte, lecz w różnych formach wyraził się w kulturze młodzieżowej i alternatywnej na całym świecie. W Polsce pod jego wpływem znalazło się wiele dokonań artystycznych w latach 70., kontrkultura przejawiała się przede wszystkim w działalności teatrów studenckich i w formule tzw. teatru otwartego (m.in. Akademia Ruchu, Teatr Ósmego Dnia) oraz w plastyce (m.in. prace A. Urbanowicza i H. Wańka). Echa kontrkultury odzywają się także w późniejszym rozwoju kultury alternatywnej, np. w ruchu punk.
Bibliografia
A. JAWŁOWSKA Drogi kontrkultury, Warszawa 1975;
C. REICH Zieleni się Ameryka, Warszawa 1976;
S. HOME Gwałt na kulturze. Utopia, awangarda, kontrkultura. Od letryzmu do Class War, Warszawa 1993;
T. ROSZAK The Making of Counter-Culture, New York 1969;
A Student Generation in Revolt , ed. R. Fraser, New York 1988.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia