subkultura
 
Encyklopedia PWN
subkultura
[łac.],
podkultura,
zespół symbolicznych i aksjologicznych odniesień określających odrębność danej grupy względem innych grup społecznych.
Położenie grupy w relacji do władzy, autorytetów, jej status i poczucie własnej tożsamości (np. etnicznej, zawodowej) prowadzą do wyłonienia się subkultury, której zasadniczą funkcją jest zapewnienie bezpieczeństwa i spójności grupy oraz wypracowanie układu znaczeń, pozwalającego członkom takiej grupy tolerować wymogi sytuacji, w jakiej się znajdują. W ramach subkultury kształtują się wzory zachowań i wyglądu jej uczestników, charakterystyczny język (gwara), system wartości. Przynależność do danego środowiska nie prowadzi na ogół do dystansowania się wobec reszty społeczeństwa i dominujących wzorów w kulturze. Dystans bywa natomiast ideologicznym atrybutem grup o niejasnym statusie, zmarginalizowanych lub lokujących się na obrzeżach głównych nurtów życia społ., np. mniejszości etnicznych, mniejszości seksualnych, w pewnych przypadkach mniejszości religijnych (zwłaszcza sekt i ruchów kultowych), bohemy artystycznej, środowisk patologicznych (alkoholicy, narkomani, włóczędzy, bezdomni, przestępcy). Elementy subkultury funkcjonują w życiu zamkniętych społeczności (więźniowie, młodzież w zakładach poprawczych, skoszarowani żołnierze). Skala subkulturowej wyrazistości takich grup jest zróżnicowana, podobnie jak skłonność do manifestowania grupowej więzi i tożsamości, np. wspólnoty etniczne i religijnej niezależnie od tego, jak dalece odbiegają od norm akceptowanych przez większość społeczeństwa, podporządkowują się obowiązującym w nich etosom, natomiast środowiska patologiczne określa niemal wyłącznie postawa odrzucenia i zagubienia w świecie wartości.
Pojęcie subkultury odnoszono najczęściej do zjawisk składających się na kulturę młodzieżową, przede wszystkim dlatego, że prócz elementów podległych kontroli systemu społecznego oraz regulowanych przez odpowiednie instytucje, o jej specyfice decydowała cecha spontaniczności i opozycyjności do „kultury dorosłych”, czyli dominującej. Kultura młodzieżowa ukształtowana po II wojnie światowej zasymilowała aktywność młodych ludzi, dla których ważniejsze i bardziej dostępne od świata instytucji okazywały się nieformalne grupy rówieśnicze, w tym także znane już w latach 30. w USA gangi młodzieżowe. Dotyczy to zwłaszcza młodzieży z grup usytuowanych na niskich szczeblach hierarchii społecznej, nie znajdującej dla siebie szans awansu i kariery, a zarazem odrzucającej perspektywę powielania biografii rodziców. Rozwój kultury młodzieżowej z takimi jej przejawami, jak muzyka rockowa, moda młodzieżowa, nowy typ niepokornego idola, spowodował powstanie nowych subkultur. W końcu lat 40. w USA pojawili się zafascynowani kulturą afroamerykańską bitnicy, nieco później w Wielkiej Brytanii agresywni teddy boys, we Francji zazou (w Polsce bikiniarze). Lata 60. to czas rockersów, modsów, gangów motocyklowych, hipisów. Pod koniec tej dekady wyłoniła się w Anglii pierwsza fala skinheadów początkowo wzorujących się na imigrantach z Antyli, potem w większości przejmujących hasła skrajnie nacjonalistyczne. W 2. połowie lat 70. pojawiła się subkultura punk z towarzyszącymi jej hasłami anarchistycznymi, w Polsce również gitowcy oraz kibice chuligani (tzw. szalikowcy). W każdym z tych przypadków istotną cechą była manifestacja dystansu, niechęci lub pogardy do otaczającego świata, silny podział na „swoich” i  „obcych”, podkreślany agresją skierowaną na zewnątrz, w tym także wobec antagonistycznych grup subkulturowych.
Dynamiczny rozwój subkultur młodzieżowej był spowodowany tym, że z reguły stawały się one materiałem dla kultury popularnej, upowszechniającej ich wzory za pośrednictwem środków masowego przekazu. Kultura popularna przeznaczona dla młodzieży wykorzystuje stylistyczną barwność i różnorodność subkultur, niekiedy zaś sama kreuje nowe style, które stają się cechą subkultury, np. styl grunge. Subkultury młodzieżowe straciły swój pierwotnie lokalny charakter, natomiast głównym nośnikiem ich „ideologii” stała się muzyka rockowa; niektóre środowiska subkulturowe, np. skupione wokół ruchu punk, straight edge czy muzyki rap, tworzą alternatywne obiegi komunikacji (niskonakładowe gazetki, tzw. fanziny, graffiti, darmowe koncerty).
Istnieje związek rozwoju subkultur z załamywaniem się tradycyjnych modeli wychowania i socjalizacji: apogeum rozwoju subkultur przypadło na Zachodzie na lata 60., w Polsce zaś i w innych krajach środkowowschodniej Europy na lata 80., w obu przypadkach w sytuacji kryzysu dominującego systemu. W efekcie subkultura stała się polem ekspresji nie tylko grup marginalnych i dewiacyjnych, lecz także względnie twórczych i innowacyjnych.
Zjawisko subkultury, choć sytuuje się w opozycji do dominujących form kultury, nie zawiera w sobie wyłącznie aspektów negatywnych, zarówno jeśli chodzi o mechanizm przystosowania społecznego, jak i sposób oraz jakość uczestniczenia w kulturze. Żywiołowy bunt i skłonność do izolacji występują często w obrębie subkultury z postawami poszukującymi. Są jednocześnie nie tyle powodem, ile wyrazem dokonującej się zmiany w kulturze, podobnie jak w sytuacji stabilnej mogą być wyrazem wewnętrznego zróżnicowania i wariantowości wzoru kultury. Subkultura nie jest zdolna zastąpić form dominujących, choć może je modyfikować, np. kulturę artystyczną poprzez wpływ na ruchy awangardowe lub na popularną kulturę młodzieżową.
Mirosław Pęczak
Bibliografia
Cz. CZAPÓW, S. MANTURZEWSKI Niebezpieczne ulice, Warszawa 1960;
M. PĘCZAK Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992;
J. WERTENSTEIN-ŻUŁAWSKI Między rozpaczą a nadzieją, Warszawa 1993;
D. HEBDIGE Subculture. The Meaning of Style, New York–London 1979.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia