anarchizm
 
Encyklopedia PWN
anarchizm
[gr., ‘bezrząd’],
doktryna polityczna i ruch społeczny sprzeciwiające się wszelkiej władzy publicznej, postulujące likwidację państwa i zastąpienie go ustrojem bezpaństwowym, opartym na wolnych od jakiegokolwiek przymusu, samorzutnie powstających związkach producentów i konsumentów.
Anarchizm uznawał wolność za wartość nadrzędną, odrzucał wszelkie autorytety. Idee anarchizmu występowały we wszystkich okresach historycznych, a ich śladów doszukać się można już w starożytnej filozofii, zwłaszcza u niektórych greckich sofistów, cyników i stoików, odnoszących się negatywnie do instytucji państwa. Pierwszym nowożytnym myślicielem, wyrażającym poglądy anarchistyczne, był W. Godwin. Dojrzałą postać idee anarchizmu osiągnęły w XIX w., głównie dzięki P.J. Proudhonowi (pierwszy użył nazwy anarchizm), którego koncepcja mutualizmu (pomocy wzajemnej) oraz postulaty federalizmu i samorządności otworzyły drogę do rozwoju doktryny i ruchu. Anarchizm nigdy nie był zwarty i jednolity pod względem politycznym, teoretycznym czy organizacyjnym. Chronologicznie można go podzielić na anarchizm indywidualistyczny, anarchizm kolektywistyczny i anarchizm komunistyczny; w późniejszym okresie kierunki te występowały razem. Anarchizm indywidualistyczny został zapoczątkowany pod koniec XVIII w. przez Godwina, a rozwinięty przez Proudhona oraz M. Stirnera. Anarchiści indywidualistyczni występowali nie tylko przeciwko państwu, również przeciwko społeczeństwu, narodowi, rodzinie twierdząc, że są one źródłem przymusu i zniewolenia jednostki. Negowali społeczną naturę człowieka. Dążyli do wolności poza społeczeństwem, gloryfikowali „zdrowy egoizm” i kult własnego „ja”. Uważali, że najwyższym prawem dla człowieka powinna być korzyść własna. Rozwój anarchizmu jako ruchu społecznego zbiega się w czasie z upowszechnieniem idei kolektywistycznych. Anarchizm kolektywistyczny został zapoczątkowany w 2. połowie XIX w. przez M.A. Bakunina. Przewidywał on likwidację własności prywatnej i oddanie jej do dyspozycji swobodnie stworzonych kolektywów (wspólnot produkcyjnych, zarówno w miastach, jak i na wsi). Rozwinął anarchistyczną krytykę państwa, wzywał do wywołania rewolucji społecznej, której celem bezpośrednim byłaby jego likwidacja i urzeczywistnienie ideału społeczeństwa bezpaństwowego. Uważał, że rewolucja może być także przygotowana przez tajną organizację spiskową, której zadaniem byłoby doprowadzenie do wybuchu rewolucji. Do realizacji tych celów Bakunin powołał 1864 tajną organizację spiskową: Bractwo Międzynarodowe, a 1868 — Międzynarodowy Alians Demokracji Socjalistycznej, który przyłączył się do I Międzynarodówki. Ostry konflikt personalny z K. Marksem oraz zasadnicze różnice o charakterze teoretyczno-programowym i organizacyjnym sprawiły, że na kongresie w Hadze (1872) Bakunin i jego zwolennicy zostali usunięci z I Międzynarodówki. Nie uznali jednak tej decyzji i od 1877 zwoływali kongresy własnej międzynarodówki. Od tego czasu ruch anarchistyczny rozwijał się w walce z ruchem socjalistycznym; zwolenników miał głównie we Włoszech, Hiszpanii, Szwajcarii romańskiej, Francji i Rosji. Na przełomie lat 70. i 80. ukształtował się anarchizm komunistyczny i wkrótce zaczął dominować w ruchu anarchistycznym. Głównym teoretykiem był P.A. Kropotkin, poza tym E. Malatesta, S. Faure, J. Grave, E. Reclus. Usiłowali oni połączyć anarchistyczne hasło absolutnej wolności z zasadami gospodarki komunistycznej: wspólne wytwarzanie i równy podział wytworzonego produktu. Pod względem taktycznym kładli nacisk nie na akcje terrorystyczne, lecz na agitację i propagandę. Kropotkin usystematyzował założenia i cele anarchizmu; anarchizm komunistyczny wyłożony przez niego jest szczytową fazą rozwoju doktryny. Doktryna i ruch anarchizmu stały się punktem wyjścia działalności terrorystycznej w 2. połowie XIX w., zwłaszcza w 1880–1900, skierowanej przeciw reprezentantom władzy państwowej (m.in. zamachy na prezydenta Francji M. Carnota, cesarza Wilhelma I, prezydenta USA W. McKinleya). Akcja terroru indywidualnego spowodowała ostre represje przeciwko anarchizmowi (w wielu państwach wydano specjalne ustawy uznające anarchizm za przestępstwo). Na początku XX w., kiedy załamała się działalność terrorystyczna, anarchiści zaczęli szukać nowych rozwiązań i sojuszników, zmieniając taktykę działania, m.in. nawiązali kontakty z ruchem syndykalistycznym (syndykalizm).
W Rosji idee Bakunina funkcjonowały w ruchu narodnickim (narodnicy), ale na początku XX w. zwolennicy anarchizmu tworzyli własne grupy, aktywne podczas rewolucji 1905–07. W VII 1917 wraz z bolszewikami dokonali nieudanego puczu, w listopadzie poparli przewrót bolszewicki w Piotrogrodzie; w wojnie domowej walczyli przeciw „białym”, zwłaszcza na południu, gdzie działała partyzancka armia N. Machno (związała się z nim stosunkowo prężna grupa ukraińskich anarchistów Nabat). Bolszewicy, którzy zwalczali większe grupy i siły anarchistyczne, do początku 1922 tolerowali zwolenników anarchizmu działających w radach delegatów i w centralnych organach wykonawczych. Od połowy 1922 wszelka niebolszewicka działalność polityczna została faktycznie zakazana. Część anarchistów wyemigrowała, pozostałych dotknęły represje (według ich danych w latach 20. i 30. represjonowano ponad 100 tysięcy osób).
Najsilniejszy był anarchizm w Hiszpanii; dominował w ruchu robotniczego, miał też zwolenników na wsi; 1927 powstała Iberyjska Federacja Anarchistyczna; po przewrocie wojskowym F. Franco anarchiści opowiedzieli się po stronie republiki; jednocześnie próbowali urzeczywistniać swój program. Oddziały milicji robotniczej spod znaku anarchizmu opanowały prawie całą Katalonię i znaczną część Aragonii, gdzie pod ich wpływem zaczęły powstawać komuny. Zostały one latem 1937 rozbite przez komunistów, którzy walczyli z anarchistami o wpływy polityczne i uważali, że republika musi najpierw wygrać wojnę, a dopiero później dokonać zmiany stosunków własności. Anarchiści walczyli do ostatniego momentu na froncie pod Madrytem. Po wojnie byli prześladowani i nigdy nie odzyskali dawnego znaczenia.
Po II wojnie światowej w Europie Zachodniej działało wiele grup anarchistycznych, ale były one liczebnie słabe, a ich działalność ograniczała się do publikowania pism i biuletynów o minimalnym zasięgu. Powstała Międzynarodowa Federacja Anarchistyczna, której pierwszy kongres odbył się 1949 w Paryżu, a drugi 1958 w Londynie. Mimo upadku idei anarchizmu w ortodoksyjnej formie, jego pojedyncze składniki można odnaleźć w poglądach ekologów, przedstawicieli tzw. nowej lewicy i przywódców buntu studenckiego lat 60. Z doświadczeń anarchizmu korzysta terroryzm współczesny.
W Polsce idee anarchizmu nie znajdowały szerszego grona zwolenników. Oddziaływały na ideologię polskiego ruchu robotniczego we wczesnym stadium jego rozwoju; pod ich wpływem znajdowali się również działacze II i III Proletariatu. Poglądy zbliżone do anarchizmu głosili E. Abramowski i L. Kulczycki. Organizacje anarchistyczne (m.in. Grupa Anarchistów-Komunistów Internacjonał) dokonywały zbrojnych zamachów podczas rewolucji 1905–07, głównie w Białymstoku, Warszawie i Łodzi; 1908–13 działała grupa Rewolucjonistów Mścicieli, powstała z części Organizacji Bojowej PPS; głównie teoretykiem polskiego anarchizmu był na początku XX w. J.W. Machajski. Współczesne grupy anarchistyczne pojawiły się na początku lat 80., głównie w dużych miastach, w środowiskach młodzieżowych (okresem ich szczególnej aktywności były lata 1987–89); powstały wówczas m.in.: Ruch Społeczeństwa Alternatywnego (1983), Federacja Anarchistyczna (1989), Polska Partia Polityczna (1989); od 1987 działała we Wrocławiu (następnie podobne grupy w innych miastach) Pomarańczowa Alternatywa, znana zwłaszcza z organizowania ulicznych happeningów.
Bibliografia
F. RYSZKA W kręgu zbiorowych złudzeń, Warszawa 1991;
D. GRINBERG Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870–1914, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia