Marcuse Herbert
 
Encyklopedia PWN
Marcuse
[markụ:zə]
Herbert Wymowa, ur. 19 VII 1898, Berlin, zm. 29 VII 1979, Starnberg,
filozof niemiecki.
Kalendarium
Urodził się 19 VII 1898 w Berlinie, w rodzinie pochodzenia żydowskiego. W latach 1917–19 był związany z niemiecką socjaldemokracją. Studiował na uniwersytetach w Berlinie i Fryburgu. Od 1923 współpracował z Institut für Sozialforschung, wraz z Th. Adorno i M. Horkheimerem. W latach 1928–32 studiował u E. Husserla i M. Heideggera. Pod kierunkiem tego ostatniego napisał pracę o ontologii G.W.F. Hegla.
Emigracja
Po dojściu Hitlera do władzy 1933, wyjechał do Szwajcarii, następnie do USA. W latach 1942–45 współpracował z instytucjami rządowymi USA w Waszyngtonie (m.in. z Office of Strategic Services). W 1951 podjął pracę w Russian Research Center na uniwersytecie Harvarda. W latach 1954–65 był profesorem filozofii i nauk politycznych w Brandeis University w Waltham, 1965–76 profesorem filozofii na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Diego. Jego prace (zwłaszcza Eros i cywilizacja) i on sam zdobyli wielką popularność dopiero w latach 60. W tym czasie niektóre z poglądów Marcusego wywarły duży wpływ na kształtowanie się ideowego zaplecza ruchów kontestacyjnych w USA i Europie Zachodniej. Stał się on sztandarową postacią nowej lewicy będącej trzecią siłą w ramach ruchów lewicowych, alternatywną wobec stalinowskiego komunizmu oraz wobec typowej dla życia politycznego Europy Zachodniej socjaldemokracji. Marcusego zaliczano w tym okresie do tzw. „trzech M” — Marcuse, Marks, Mao. Mieli oni stanowić wspólnie fundament ideowy rewolucji, politycznej i obyczajowej, której pragnęli kontestatorzy tamtych lat (Marks miał być jej Ojcem, Mao — Mieczem, a Marcuse — Prorokiem) Główne prace: Hegels Ontologie und die Grundlegung einer Theorie der Geschichtlichkeit (1932), Rozum i rewolucja (1941, wydanie polskie 1966), Eros i cywilizacja (1955, wydanie polskie 1998), Człowiek jednowymiarowy: badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego (1964, wydanie polskie 1991), The Aesthetic Dimension: Toward a Critique of Marxist Aesthetics (1978). Zmarł 29 VII 1979 w Starnbergu.
Krytyka współczesnego społeczeństwa przemysłowego
Był jednym z głównych przedstawicieli szkoły frankfurckiej. Podjął się rekonstrukcji marksowskiego materializmu historycznego, wzbogacając go o wątki fenomenologiczne i, przede wszystkim, psychoanalityczne. Od Freuda przejął wizję człowieka, w którym zmagają się dwie zasady — zasada przyjemności i zasada rzeczywistości, a naciski społeczne powodują, że pierwsza z nich musi ustępować tej drugiej. Taki porządek rzeczy był nieodzowny dla społeczeństw tradycyjnych, nieznających rozwoju gospodarczego. Ale w społeczeństwach przemysłowych, zdaniem Marcusego, w których systematycznie zwiększa się ilość czasu wolnego tak mocne represjonowanie zasady przyjemności nie już konieczne. Jednak mimo swej dysfukcjonalności nadal obowiązuje. Marcuse był twórcą koncepcji represji nadwyżkowej, zgodnie z którą dokonywana w celu pogodzenia jednostki z rzeczywistością represja energii libido (mająca wg S. Freuda charakter kulturotwórczy), w społeczeństwie współczesnym traci swój produktywny charakter, stając się wyłącznie narzędziem panowania politycznego i społecznego. Analizując nowoczesne społeczeństwo przemysłowe, doszedł do wniosku, że ukształtowało ono człowieka jednowymiarowego, którego zdolność do przyjęcia postawy kwestionującej jakikolwiek element zastanej rzeczywistości została zredukowana do zera, co stawia pod znakiem zapytania możliwość wypracowania racjonalnej strategii wyzwolenia. Konformizm ten ma jednak swoje źródło nie w terrorze, ale jest skutkiem masowego dążenia do konsumpcji, typowego dla społeczeństwa przemysłowego. Jednostka nie chcąc odstawać od innych, dąży do odpowiedniego poziomu konsumpcji, którego warunkiem osiągnięcia jest podporządkowanie się represyjnemu społeczeństwu. Współczesne społeczeństwo przemysłowe ma charakter prometejski, w którym człowiek, podobnie jak Prometeusz, jest pogrążony w nieustannej walce z otaczającą rzeczywistością. Postaciami symbolicznymi ilustrującymi zasady nowego porewolucyjnego świata są Narcyz (widzący świat jako odbicie swojego oblicza) oraz Orfeusz (pieśnią wprowadzający pojednanie między „lwa z jagnięciem i lwa z człowiekiem”, jak pisze Marcuse). Orfeusz i Nacyz są symbolami „egzystencji uspokojonej” niewikłającej się w konflikty z innymi i przyrodą. Egzystencja tego typu nie będzie musiała represjonować popędów, które jednak przejawiać się będą głownie w postaci wysublimowanej. W ostatnim okresie działalności wskazywał w tym zakresie na dezalienacyjny potencjał działalności artystycznej, która w społeczeństwie mieszczańskim pozostaje jedynym rodzajem praktyki przyjmującym za swój punkt odniesienia zasadę przyjemności, a w nowym społeczeństwie porewolucyjnym stanie się podstawowym środkiem wyrazu jednostki. Uważał, że do obalenia represyjnego porządku doprowadzi kontestacja radykalnej inteligencji, subkultur, studentów, mniejszości różnego typu (kontrkultura). W walce o „nowy świat” dopuszczał użycie przemocy jako jedynej formy opozycji, która nie może zostać zinstytucjonalizowana przez istniejący system.
Za represyjne społeczeństwa przemysłowe uważał Marcuse zarówno społeczeństwa ówczesnego kapitalistycznego Zachodu, jak i komunistycznego Wschodu.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia