Fichte Johann Gottlieb
 
Encyklopedia PWN
Fichte
[fı̣śtə]
Johann Gottlieb Wymowa, ur. 19 V 1762, Ramramenau (Saksonia), zm. 27 I 1814, Berlin,
filozof niemiecki, jeden z głównych przedstawicieli klasycznej filozofii niemieckiej.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 19 V 1762 w Ramramenau (Saksonia). Studiował teologię na uniwersytetach w Jenie i Lipsku, zarabiając na życie jako guwerner. W VI 1791 przebywał w Warszawie, gdzie starał się o posadę guwernera u hrabiów Platerów, której jednak nie otrzymał. Z Warszawy udał się do Królewca i tam u boku Kanta rozpoczął działalność pisarską. W 1794 powołano go na katedrę filozofii do Jeny. Tam wydawał czasopismo „Philosophische Journal”. Od 1799 przebywał w Berlinie. W 1805 otrzymał katedrę w Erlangen. W czasie okupacji Prus przez wojska napoleońskie wygłosił w Berlinie na przełomie  1807 i 1808 słynny cykl odczytów znanych jako „mowy do narodu niemieckiego”. W 1809 (wraz z A. Humboldtem i F. Schleiermacherem) brał udział w organizacji uniwersytetu w Berlinie i został jego pierwszym rektorem z wyboru. W 1813 poparł wojnę wyzwoleńczą przeciw Napoleonowi I. Zmarł 27 I 1814 w Berlinie w czasie epidemii tyfusu.
Uczeń i kontynuator Kanta
Fichte uważał się za ucznia Kanta i kontynuatora jego myśli. W swojej filozofii podjął i rozwijał kantowską ideę autonomii człowieka (w sensie jego niezależności od praw przyrody) jako istoty wolnej i moralnej. Istniejący w doktrynie Kanta rozdźwięk między teorią poznania a nauką o moralności Fichte usiłował przezwyciężyć, uznając czyn za istotę ludzkiej świadomości i stwarzając oryginalną koncepcję aktywności intelektu. „Czynem” była działalność świadomości ogólnoludzkiej, którą odróżniał od świadomości indywidualnej i określał terminem „absolutnego ja”. Działalność ta miała polegać, zdaniem Fichtego, na konstytuowaniu całego otoczenia, na tworzeniu jego sensu zgodnie z prawem moralnym. Wobec jednostek ogólna świadomość (i związana z nią wspólnota kulturowa ludzi oparta na prawie moralnym) występuje, w rozumieniu Fichtego, jako ideał moralny, którego osiągnięcie uważał za powinność (powołanie) jednostek. Od jednostki, od jej „czynu” (jako wysiłku moralnego) Fichte uzależniał realizację ogólnej świadomości i związanej z nią wspólnoty kulturowej. Proces zaś realizacji owego ideału przedstawiał jako walkę jednostki z samą sobą o własną doskonałość. Uzasadniając autonomię ogólnej świadomości, przeciwstawił się materializmowi jako stanowisku „dogmatycznemu” i „fatalistycznemu” oraz odrzucił tezy Kanta o istnieniu „rzeczy samej w sobie”, jako czegoś całkowicie niezależnego od świadomości i stworzył nowy typ idealizmu subiektywnego. Za podstawę swej ontologii przyjął tezę, że podmiot nie istnieje bez przedmiotu ani przedmiot bez podmiotu (korelacja ja–nie-ja) i głosił zależność całokształtu zjawisk od aktywności intelektualnej człowieka i jego aspiracji moralnych. Uważał, że sensu istnienia świata przedmiotowego jako czegoś zewnętrznego wobec świadomości nie wyjaśnia analiza poznania człowieka („ja teoretycznego”), lecz jego działania etycznego („ja praktycznego”). Głosząc prymat „ja praktycznego” nad „ja teoretycznym”, Fichte redukował problematykę filozoficzną do problematyki moralnej. W etyce przeciwstawił swoją koncepcję „czynu”, jako wysiłku moralnego jednostki, etyce eudajmonistycznej i utylitarystycznej. Moralną powinność upatrywał w przejściu do bezinteresownej działalności etycznej, zgodnej z prawem moralnym bez względu na indywidualne cele czy motywy, i uznawał za zło moralne dążenie do szczęścia osobistego i indywidualnych korzyści. W poglądach prawno-politycznych, opierając się na koncepcji umowy społecznej, uzasadniał prawomocność likwidacji feudalizmu, propagował bliskie jakobinom hasła równości majątkowej i prawa każdego do utrzymywania się z własnej pracy (tzw. prawo do pracy), postulował ingerencję państwa w życie ekonomiczne oraz ograniczenie swobody handlu i przemysłu; wysuwał także myśl o odrębności prawa od moralności.
Teoria procesu dziejowego
W okresie berlińskim filozofia Fichtego ulegała pewnej ewolucji w związku z narastaniem przekonania o niewystarczalności doskonalenia jednostki dla pokonania partykularyzmu i egoizmu ludzkiego. Fichte zaczął głosić koncepcję „absolutu”, w której przedstawił ludzkość jako całość o swoistej dynamice. Na tej podstawie rozwinął teorię procesu dziejowego, w której historię rozpatrywał jako dzieje stopniowego postępu wolności i racjonalizacji świata poprzez walkę z tym, co jest w nim złe, instynktowne, irracjonalne. Krytykując współczesną mu epokę za hołdowanie utylitaryzmowi, głosił potrzebę przezwyciężenia go przez umacnianie więzi narodowej i właściwego wychowania. Główny składnik więzi narodowej widział w języku, za którego pośrednictwem wyrażają się swoiste treści życia narodowego (narodowa poezja, religia, filozofia). Idealizm etyczny Fichtego, łączący idee realizacji wartości etycznych z przezwyciężeniem alienacji, aktywizm, podkreślenie prymatu „ja praktycznego” wobec „ja teoretycznego”, rozwinięcie przez niego „czynnej strony idealizmu”, wywarły istotny wpływ na rozwój filozofii w XIX w.
Oddziaływanie myśli Fichtego
Do koncepcji Fichtego, zwłaszcza do idei racjonalizacji jako przezwyciężenia alienacji, krytycznie nawiązał G.W.F. Hegel. Do walki Fichtego z utylitaryzmem nawiązali romantycy niemieccy (F. Schlegel, Novalis). Jego koncepcja „czynu” w zmodyfikowanej postaci została przyjęta przez polską filozofię narodową (A. Cieszkowski, B. Trentowski, K. Libelt). Na aktywizm Fichtego powoływali się myśliciele rosyjscy, m.in.: W. Bielinski, A. Hercen, M. Bakunin oraz „lewica heglowska” (B. Bauer). W 2. połowie XIX w. żywo interesowali się poglądami Fichtego neokantyści zajmujący się problematyką etyczną (H. Cohen, P. Natorp, E. Lask). Nawiązali do nich zwolennicy tzw. socjalizmu etycznego (K. Vorlilnder, M. Adler). Fichte oddziałał również na prawicę społeczną i był traktowany przez nią jako jeden z ideologów nacjonalizmu niemieckiego. W języku polskim opublikowano m.in. Powołanie człowieka (1800, wyd. pol. 1956), Pisma filozoficzne o teorii wiedzy, t. 1 Pisma z okresu jenajskiego (1794–1800, wyd. pol. 1992), Teoria wiedzy. Wybór pism (t. 1 1996), Zamknięte państwo handlowe i inne pisma (1996).
Bibliografia
Sämtliche Werke, Bd. 1–8, Berlin 1845–46.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia