marksistowska ekonomia

marksistowska ekonomia,

kierunek w ekonomii, stworzony przez K. Marksa w 2. połowie XIX w.

Ekonomia marksistowska jest częścią szerszego systemu myślowego ( marksizmu), obejmującego elementy filozoficzne, tzw. materializm historyczny i materializm dialektyczny (materializm), socjologiczne i ideologiczne, zmierzającego do całościowego wyjaśnienia ewolucji społeczeństw. W ciągu 150-letniej historii ekonomia marksistowska ulegała dużym przemianom. Najważniejsze jej części i zarazem etapy rozwoju to: ekonomia marksowska, ekonomia marksistowska rozwijana w krajach socjalistycznych oraz ekonomia radykalna uprawiana głównie na Zachodzie.

Ekonomia marksowska opiera się na stworzonej przez Marksa aparaturze pojęciowej, różnej od stosowanej w głównym nurcie ekonomii. Jej centralną kategorią jest praca, rozumiana jako czynnik przekształcający zasoby naturalne w dobra zaspokajające ludzkie potrzeby. Przedmioty pracy (surowce i materiały) wraz ze środkami pracy (narzędziami i maszynami) tworzą środki produkcji. Środki produkcji i siła robocza składają się na siły wytwórcze. Siły wytwórcze ulegają ciągłemu rozwojowi dzięki postępowi technicznemu i wzrostowi kwalifikacji pracowników. Określonemu etapowi rozwoju sił wytwórczych odpowiadają stosunki produkcji, obejmujące stosunki społeczne oraz stosunki własności. Siły wytwórcze wraz z odpowiadającymi im stosunkami produkcji tworzą bazę ekonomiczną. Stanowi ona fundament dla nadbudowy, obejmującej poglądy naukowe i religijne, kulturę i sztukę. Baza wraz z nadbudową tworzą formację społeczną. W historycznym rozwoju ludzkości ukształtowały się formacje: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm. Dynamicznym elementem w ekonomii marksowskiej są siły wytwórcze, które ulegają ciągłym zmianom. Elementem statycznym są stosunki produkcji. Rozwój sił wytwórczych powoduje narastanie sprzeczności między zmieniającymi się siłami wytwórczymi i statycznymi stosunkami produkcji. Gdy stosunki produkcji hamują dalszy rozwój sił wytwórczych, jest konieczna rewolucja, która zmieni i dostosuje stosunki produkcji do kolejnego stadium rozwoju sił wytwórczych. Zmiana bazy powoduje dostosowanie nadbudowy. W ten sposób dokonuje się przejście od jednej formacji społecznej do następnej.

Nowatorstwo Marksa polegało na analizie kapitalizmu jako ukształtowanej historycznie — w wyniku rewolucji burżuazyjnej — formacji społecznej, która zostanie zastąpiona kolejną, komunizmem. Analizując kapitalizm, Marks uznał, że jego charakterystyczną cechą jest oddzielenie pracy od własności środków produkcji. Uważał, że jedynym źródłem wartości jest praca bezpośrednio produkcyjna. Wartość towaru jest sumą 3 składników: kapitału stałego (wydatków kapitalistów na surowce i amortyzację), kapitału zmiennego (płac), wartości dodatkowej. Przez wartość dodatkową Marks rozumiał część wartości nowo wytworzonej przez robotnika, która przewyższa koszty odtworzenia jego siły roboczej (płace) i jest przechwytywana przez kapitalistę — właściciela środków produkcji. Prywatna własność środków produkcji powoduje, że celem formacji kapitalistycznej jest maksymalizacja wartości wymiennej towarów, a nie ich wartości użytkowej. Jednocześnie wyzucie robotników z własności powoduje zjawisko alienacji i fetyszyzmu towarowego. Prowadzi to do walki klas. Jej zwieńczeniem będzie rewolucja proletariacka, która doprowadzi do zmiany stosunków społecznych, zwłaszcza stosunków własności. W następstwie ukształtuje się nowa formacja — komunizm, w którym środki produkcji będą własnością całego społeczeństwa, a celem produkcji będzie zaspokajanie potrzeb społecznych, a nie maksymalizacja zysku. Ukształtuje się społeczeństwo bezklasowe. Marksowska ekonomia nie była tylko teorią opisową (zawierała drobiazgową analizę XIX-wiecznej gospodarki kapitalistycznej), ale przede wszystkim normatywną — pokazywała, jak należy zmienić gospodarkę i społeczeństwo.

Następcy Marksa przejęli jego aparaturę pojęciową i stosowali ją do analizy różnorodnych zjawisk, zwłaszcza rewolucji proletariackiej. Po zwycięstwie rewolucji październikowej w Rosji ukształtował się nowy system — gospodarka socjalistyczna. Wbrew przewidywaniom Marksa, rewolucja proletariacka nie zwyciężyła w rozwiniętym kraju kapitalistycznym, który zbudował materialne podstawy socjalizmu, lecz w kraju właściwie feudalnym, rolniczym. Zrodziło to zupełnie nowe problemy i wywarło wpływ na przedmiot badań ekonomii marksistowskiej Skupiła się ona na problemach uprzemysłowienia i funkcjonowania gospodarki planowej. W tym okresie powstało wiele nowatorskich opracowań dotyczących centralnego planowania. Jednocześnie ukształtowała się i upowszechniła uproszczona, zwulgaryzowana, stalinowska interpretacja ekonomii marksowskiej, służąca przede wszystkim realizacji politycznych i ideologicznych celów przywództwa partii komunistycznej oraz indoktrynacji sowieckiego społeczeństwa, a po II wojnie światowej — społeczeństw europejskich krajów, które znalazły się w sferze wpływów ZSRR.

Wraz z wulgaryzacją i dogmatyzacją ekonomii marksistowskiej zanikały jej funkcje poznawcze. Była to najważniejsza różnica między ekonomią marksowską, w której ważny był wątek opisowy, a ekonomią marksistowską, sprowadzoną do czystej apologetyki. Ze względu na cenzurę niemożliwe było bowiem rzetelne badanie gospodarek socjalistycznych. Osobny nurt w ekonomii marksistowskiej stanowiła krytyka kapitalizmu. Traktowano ją jako narzędzie walki ideologicznej z Zachodem. Walka pogłębiła się po uzyskaniu niepodległości przez liczne państwa kolonialne. Pod wpływem ekonomii marksistowskiej i zachęt ZSRR wiele z nich wybrało niekapitalist. drogę rozwoju.

Po 1956 w ramach ekonomii marksistowskiej nasiliły się nurty kontestujące jej stalinowską wersję, np. w Polsce sformułowano wtedy koncepcję socjalizmu rynkowego (M. Brus). Równocześnie dowodzono (np. M. Djilas), że stalinowska gospodarka socjalistyczna jest jedynie przejściową formą na drodze do komunizmu. Dla jego zbudowania konieczna będzie nowa rewolucja, która usunie pasożytniczą klasę społeczną, wywodzącą się z socjalistycznej biurokracji. Tendencje kontestujące ortodoksyjną ekonomię marksistowską umocniły się po 1968.

Wraz z upadkiem gospodarek realnego socjalizmu i rozpoczęciem procesów transformacji systemowej w krajach komunistycznych, ekonomia marksistowska utraciła wielu zwolenników. Jednak wywiera ona nadal silny wpływ na świadomość społeczną indoktrynowanych przez dziesięciolecia obywateli państw przed 1989 wchodzących w skład bloku sowieckiego, a także obywateli innych krajów, zwłaszcza społecznie i gospodarczo zacofanych. Przezwyciężenie tego wpływu jest trudne, gdyż kategorie i pojęcia ekonomii marksistowskiej weszły do potocznego języka, a osoby nimi posługujące się często nie mają świadomości ich marksistowskiego rodowodu. Obecnie brak jeszcze należytego dystansu do obiektywnej oceny ekonomii marksistowskiej Brakuje też np. rzetelnych opracowań historii tego kierunku myślowego.

Sławomir Sztaba

Bibliografia

K. Marks Kapitał, t. 1–3, Warszawa 1951–63;

M. Djilas Nowa klasa, Nowy Jork 1958;

O. LANGE Ekonomia polityczna, t. 1, Warszawa 1959;

W. BRUS Ogólne problemy funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, Warszawa 1961;

P.M. SWEEZY Teoria rozwoju kapitalizmu. Zasady marksistowskiej ekonomii politycznej, Warszawa 1965;

W. BRUS, K. ŁASKI Od Marksa do rynku, Warszawa 1992.