Spinoza Baruch

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Spinoza Baruch, Benedictus Despinoza, Benedictus d’Espinoza, ur. 24 XI 1632, Amsterdam, zm. 21 II 1677, Haga,

filozof holenderski, jeden z głównych przedstawicieli nowożytnego racjonalizmu.

Urodził się 24 XI 1632 w Amsterdamie w mającej korzenie portugalskie rodzinie bogatych kupców żydowskich. Nauki pobierał w szkole żydowskiej, gdzie m.in. zapoznał się z filozofią Majmonidesa i kabalistów; następnie w szkole łacińskiej F.A. van Endena — eksjezuity, uczonego i racjonalisty; tam też najpewniej zapoznał się z kartezjanizmem. Wzbudził dezaprobatę żydowskich przywódców, głosił bowiem poglądy uznawane za bluźnierstwo. W 1656 został potępiony i wykluczony z gminy żydowskiej Amsterdamu i na zawsze utracił kontakt ze środowiskiem żydowskim. Był prywatnym uczonym zarabiającym na utrzymanie jako szlifierz szkieł optycznych.

Przedstawiciel racjonalizmu

Racjonalistyczne tendencje Spinozy ukształtowały się pod wpływem wolnomyślicieli żydowskich oraz filozofii R. Descartes’a, którą Spinoza wyłożył w swej pierwszej wydanej drukiem pracy (Renati Des Cartes Principiorum Philosophiae 1663), nadając jej postać dedukcyjną (w myśl postulowanej przez niego metody rozumowania na wzór geometrii — „more geometrico”). Opublikował ponadto Tractatas Theologico-Politicus... (1670), zawierający m.in. świecką krytykę historyczną i filozoficzną Biblii, oraz inne pisma, w tym główne dzieło pt. Etyka (pisana 1662–75, wydana w: Opera posthuma 1677, wydanie polskie w: Dzieła t. 1–2 1914–16, oraz nowe tłumaczenie Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona 1954); niektóre teksty odnaleziono dopiero w XIX w. (1852 wydano Tractatus de Deo et Homine eiusque felicitate...).

Interpretacja doktryny

Interpretacja doktryny Spinozy jest nadzwyczaj sporna, przy czym najpospolitsze, aczkolwiek budzące wiele wątpliwości, jest rozumienie jej w duchu panteistycznym (panteizm). Doktrynę tę można rozumieć jako próbę uzgodnienia racjonalistycznych i indywidualistycznych tendencji, wywodzących się z kartezjanizmu, z integrującym, całościowym obrazem świata, inspirowanym przez tradycje panteistyczne i mistyczne. W swej filozofii Spinoza chciał wykazać, że na mocy samego pojęcia substancji jako bytu doskonałego możliwe jest istnienie tylko jednej, niestworzonej, substancji (monizm), zw. Bogiem lub naturą (Deus sive natura — słynna tożsamość Spinozy); wszystkie rzeczy poszczególne są modyfikacjami tej substancji, przy czym uczestniczą w obu jej atrybutach — rozciągłości i myśleniu; każda rzecz jest zarazem ideą i ciałem, bytowo identycznymi; świat bytów fizycznych, rządzonych prawami mechaniki, jest tożsamy ze światem obiektywnej logiki — rzeczywistość ma więc sama w sobie własności intelligibilne (pojmowalne intelektualnie), dzięki którym nasz umysł, będący także rodzajem idei (i tożsamy bytowo z ciałem) może uzyskać z nią poznawczy kontakt. W obu porządkach świata działa rygorystyczny determinizm, wykluczający zarówno przypadkowość, jak i wolną wolę oraz celowość natury. Bóg-natura jest całkowicie konieczny w swoich działaniach, nie ma również samowiedzy ani osobowości (stąd poza nazwą nie ma nic wspólnego z Bogiem chrześcijańskim). W zakresie etyki Spinoza rozwinął racjonalistyczną doktrynę moralności, sprowadzonej do konieczności płynącej z natury (czyny rozumne jako zgodne z naturą), autonomicznej i czysto ludzkiej, w której dobrem najwyższym miało być poznanie. Zgodnie z tą doktryną świat sam w sobie nie ma wartości — jest neutralny wobec dobra i zła; doktryna moralna może się więc opierać tylko na idei pożytku ludzkiego, tj. na wykryciu tego, co jest pożyteczne uniwersalnie; chodzi tu nade wszystko o dobra intelektualne; człowiek może osiągnąć wolność pojętą po stoicku — jako zrozumienie nieuchronności świata. Najwyższą wartością zaś jest zrozumienie własnej jedności z całą naturą, dzięki któremu dostępujemy uczestnictwa w jej powszechnym, niezróżnicowanym i wiecznym istnieniu; jest to jednak cel dostępny nielicznym.

W życiu publicznym Spinoza liczył się z potrzebą zachowania pewnych form życia religijnego, wolnego jednak od fanatyzmu i zabobonów, bez Kościołów aspirujących do władzy, przy zachowaniu całkowitej tolerancji oraz zwierzchnictwa władzy cywilnej nad kultem religijnym. Zmarł 21 II 1677 w Hadze.

Znaczenie myśli

Myśl Spinozy odegrała dużą rolę zarówno w dziejach materializmu i wolnomyślicielstwa francuskiego XVIII w., jak i w rozwoju niemieckiej myśli panteistycznej.

Inne przekłady polskie: Listy... (1961), Pisma wczesne (1969), Traktat polityczny (1998); wybór polski Pewniki i twierdzenia (1993).