determinizm

determinizm

[łac. determinare ‘ograniczać’, ‘określać’],

filoz. pogląd, zgodnie z którym zajście każdego zdarzenia (zjawiska) jest wyznaczone jednoznacznie przez zdarzenie (zjawisko) poprzedzające je w czasie; stanowi zasadę wyjaśnienia prawidłowości i przewidywania zdarzeń (zjawisk); przeciwieństwo indeterminizmu.

Determinizm jest rozumiany niekiedy jako twierdzenie, iż wszystkie zjawiska podlegają jakimś prawidłowościom, niekiedy — prawidłowościom jednoznacznym, w innych przypadkach — prawidłowościom przyczynowym. Wśród wielu sformułowań tezy deterministycznej wyróżnić można ponadto wersje: determinizm ontologiczny dotyczy ustroju samej rzeczywistości i przyjmuje, że bieg zdarzeń jest wyznaczony przyczynowo lub celowościowo; determinizm teoriopoznawczy mówi o możliwości przewidywania i odtwarzania biegu zdarzeń na podstawie znajomości warunków, w jakich one zachodzą; determinizm metodologiczny przyjmuje regułę racjonalnego, naukowego myślenia, nakazujacą rozpatrywać badane zjawisko we wszystkich jego zależnościach i szukać dla jego wyjaśnienia takiego zespołu warunków, z których zaistnieniem jego wystąpienie jest prawidłowo związane (zakłada stałość związków przyczynowych w świecie zjawisk fizycznych, psychicznych i społecznych, pozwalającą na przewidywanie lub planowanie); jego odmianą jest determinizm statystyczny, wg którego prognozy formułuje się na podstawie częstotliwości występowania pewnych zjawisk; determinizm etyczny, zaprzeczający istnieniu wolnej woli człowieka, uznaje wszystkie czyny za wyznaczone przez warunki zewnętrzne; determinizm teologiczny głosi pogląd, że potępienie bądź zbawienie człowieka jest z góry przesądzone przez przeznaczenie; determinizm historyczny głosi, że dzieje podlegają ściśle określonym prawom — formacje społeczne zmieniają się w wyniku rozwoju środków produkcji i stosunków społecznych. Determinizm w starożytności głosili: Parmenides z Elei, atomiści, w postaci skrajnej — stoicy i w formie ograniczonej — epikurejczycy; w czasach nowożytnych — R. Descartes, T. Hobbes, B. Spinoza, G.W. Leibniz, teologowie protestanccy (J. Kalwin, U. Zwingli), przedstawiciele pozytywizmu, marksizmu i psychoanalizy.