monizm

monizm

[gr. mónos ‘jedyny’],

filoz. pogląd (przeciwny pluralizmowi), który sprowadza całą rzeczywistość do jednej wspólnej zasady.

Typowymi monistami byli pierwsi filozofowie greccy; Tales z Miletu uważał, że wszystko jest wodą; Anaksymenes z Miletu twierdził, że zasadą wszystkiego jest powietrze; Heraklit z Efezu sądził, że jest nią ogień; monizm ma postać: a) spirytualizmu, gdy twierdzi, że wspólna zasada, tworzywo rzeczy jest natury duchowej (późni stoicy); b) materializmu, gdy za wspólne tworzywo wszystkich rzeczy uznaje materię (marksizm, część pozytywistów); c) panteizmu, gdy przypisuje wspólnej zasadzie boskość (B. Spinoza); d) emanacjonizmu, gdy głosi, że cała zróżnicowana rzeczywistość wyłania się z pierwszej zasady (Plotyn) albo e) solipsyzmu, gdy odrzuca istnienie rzeczywistości poza podmiotem poznającym; monistyczny charakter mają dziś niektóre koncepcje przyrodnicze (powszechny ewolucjonizm) i ekologiczne (pojmowanie przyrody jako jednego organizmu o wspólnej zasadzie).