Plotyn

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Plotyn, Plōtínos, ur. 204 lub 205, prawdopodobnie Lykon polis (ob. Asjut), zm. 270, Rzym,

filozof grecki, twórca neoplatonizmu.

Urodził się 204 lub 205, prawdopodobnie w Lykon polis (ob. Asjut). Wszelkie informacje biograficzne pochodzą z dzieła ucznia Plotyna, Porfiriusza z Tyru O życiu Plotyna (301), które poprzedzało pośmiertną edycję dzieła Plotyna

Życie i dzieło

W 232 Plotyn przybył do Aleksandrii, aby studiować filozofię; przez 11 lat przebywał w szkole Ammoniusza Sakkasa. W 242 przyłączył się do wyprawy cesarza Gordiana III przeciwko Persom, żeby przy okazji poznać kulturę Wschodu. Po zabójstwie cesarza Gordiana w Mezopotamii, Plotyn uciekł do Antiochii, a następnie do Rzymu, gdzie założył własną szkołę filozoficzną. Do grona słuchaczy i przyjaciół Plotyna należeli ludzie zaliczający się do ówczesnej elity; niektórych z nich Plotyn nakłonił do podjęcia filozoficznego sposobu życia. Tym, którzy chcieli się wycofać z burzliwego życia rzymskiego, miało służyć miasto Platonopolis, które Plotyn planował założyć w Kampanii przy wsparciu cesarza Galienusa. Wobec tradycyjnych kultów przyjmował postawę obojętną, gdyż jego zdaniem religia ma przede wszystkim wymiar indywidualny, a nie społeczny. Plotyn uważał natomiast za niebezpieczny gnostycyzm, sprzeciwiający się tradycji (przede wszystkim platońskiej), rozumowi oraz moralności. Odrzucał posługiwanie się przez gnostyków magią. Przez pierwszych 10 lat pobytu w Rzymie Plotyn uczył ustnie, co Porfiriusz z Tyru tłumaczy układem między Plotynem, Erenniosem oraz Orygenesem, mającym na celu nieujawnianie nauk Ammoniusza Sakkasa. Ponieważ pierwszy złamał milczenie Erennios, Plotyn nie czuł się dłużej zobowiązany do zachowywania tajemnicy. W ciągu następnych 8 lat powstało 21 traktatów, które krążyły wśród jego uczniów. Gdy Plotyn miał 59 lat, przybył do Rzymu Porfiriusz z Tyru, zachęcając go do zapisywania wykładów. Zmarł 270 w Rzymie. Po śmierci Plotyna Porfiriusz z Tyru uporządkował jego dorobek tematycznie w postaci 6 grup po 9 traktatów, a zbiór ten został opublikowany 301 jako Enneady.

Jednia, Intelekt, Dusza

Największym filozoficznym autorytetem dla Plotyna był Platon. Był również dobrze obeznany z pracami Arystotelesa. W czasie wykładów nawiązywał także do komentarzy do pism Platona czy Arystotelesa (m.in. Aleksandra z Afrodyzji). Duży wpływ na filozofię Plotyna, zwłaszcza na jego etykę, wywarł stoicyzm. Plotyn przyjął, że rzeczywistość daje się wyjaśnić za pomocą 3 podstawowych zasad, którymi są Jednia, Intelekt oraz Dusza świata. Ponieważ te zasady tworzą i podtrzymują byt całego świata, Plotyn nazwał je hipostazami (ich nazwy są pisane zwykle dużą literą). Zasady te należą do porządku intelligibilnego, który jest sferą bardziej rzeczywistą niż to, co dostępne zmysłom, gdyż istnieje niezależnie od czegokolwiek, ze swej własnej mocy. Zasady te tworzą hierarchię, na której szczycie stoi zasada najwyższa — Jednia. Jednia jest źródłem wszelkiej rzeczywistości. Jest zw. Jednią z racji swej absolutnej prostoty oraz braku jakichkolwiek ograniczeń. Jednia jest czymś w najpełniejszym sensie pozytywnym, absolutną doskonałością, co wyraża właśnie imię Dobra. Będąc ponad bytem i myśleniem, Jednia jest przyczyną bytu i myśli, a zatem byt i myśl muszą się w niej jakoś zawierać, ale w formie niedostępnej ludzkiemu poznaniu. Jednia jest niedostępna ludzkiemu poznaniu, a w konsekwencji jest nienazywalna. Żadna nazwa nie odnosi się do Jedni w sensie właściwym, nawet miano Jedni i Dobra, choć te właśnie imiona bardziej niż inne wznoszą ludzki umysł poza wszelkie ograniczenia, w kierunku absolutnej doskonałości. Proces wyłaniania z Jedni poszczególnych szczebli rzeczywistości jest określany przez Plotyna jako emanacja, tworzenie, pochodzenie. Proces ten jest porównywany do promieniowania światła słonecznego czy do emisji ciepła płynącego z ognia. Jest to proces automatyczny i konieczny, co jednakże, zdaniem Plotyna, jest znamieniem doskonałości działania Jedni. Tworzenie jest skutkiem obfitości życia Jedni, efektem „rozlewania się” jej nieograniczonej doskonałości. Proces tworzenia nie umniejsza jednak w żaden sposób Jedni, której jedność i prostota pozostaje nienaruszona.

U kresu procesu zstępowania z Jedni leży zatem czysta negatywność, ciemność, granica, którą stanowi materia. Wbrew gnostyckiemu dualizmowi Plotyn uważał, że materia jest absolutnym brakiem nie posiadającym żadnej pozytywnej bytowości, żadnej cechy, która nadawałaby jej odrobinę rzeczywistości czy dobra.

Człowiek istotą boską

Człowiek był dla Plotyna istotą boską i dlatego najważniejszym zadaniem filozofii jest uświadomienie człowiekowi tego faktu oraz przywrócenie mu jego prawdziwego „ja”. Wyższa część bytu ludzkiego pozostaje zawsze wolna od grzechu i cierpienia, nic nie zakłóca jej intelektualnej aktywności. Odblaskiem duszy wyższej na niższym poziomie jest dusza niższa zarządzająca ciałem, podległa niewiedzy, cierpieniu, temu wszystkiemu, co stanowi normalne ludzkie doświadczenie. W traktacie Przeciw gnostykom Plotyn wprowadził do struktury bytu ludzkiego jeszcze jeden element pośredniczący między duszą wyższą a niższą. Tą strukturą jest rozum dyskursywny, który stanowi prawdziwe „ja” człowieka i jest pośrednikiem między aktywnością intelektualną, która przychodzi do ludzi „z góry”, a aktywnością zmysłów. Zadaniem tej części duszy jest wyzwolenie człowieka ze świata zmysłowych pożądań i potrzeb i nakierowanie go ku życiu jego prawdziwej jaźni. Może się to dokonać dzięki „przebudzeniu” prawdziwego „ja”, które następnie musi być poddane ostrej intelektualnej i moralnej samodyscyplinie. Postęp moralny jest tu ściśle związany z nabywaniem intuicyjnej, kontemplacyjnej wiedzy, stanowiącej ostatni szczebel prowadzący do końcowego zjednoczenia i wizji. Etyka Plotyna przejęła wiele elementów nauczania stoików, m.in. stoicki ideał apatii, pojętej jako wolność od nierozumnych uczuć i namiętności. Dla Plotyna jednakże apatia oznaczała dążenie do tego, aby prawdziwe, rozumne „ja” człowieka było wolne od rozproszenia, niepokoju, który płynie od strony niższego „ja”. Z tego względu należy owo niższe „ja” poddać ścisłej kontroli, dyscyplinie. Należy troszczyć się o rzeczywiste potrzeby ciała ludzkiego i spełniać wszelkie obowiązki wynikające z ludzkiej obecności w świecie. Z tego właśnie względu obok cnót we właściwym tego słowa znaczeniu, które najbardziej upodabniają człowieka do Boga, a którymi są oczyszczenia, Plotyn wyróżniał cnoty polityczne. Cnoty te odgrywają niezwykle istotną rolę na niższym poziomie życia duszy. Cnoty oczyszczenia stanowią natomiast różne sposoby realizacji oderwania duszy od iluzji, pożądań, pragnień płynących z jej związku z ciałem.

Cel życia człowieka

Filozofia Plotyna jest jednakże w swojej istocie również religią: celem życia człowieka jest wzniesienie się wraz z Intelektem ku mistycznej unii z Jednią. Plotyn uważa, że na tej drodze nie pomogą człowiekowi żadne ryty ani sakramenty, gdyż to, co materialne, związane z ciałem w żaden sposób nie może oddziaływać na duszę. Droga wznoszenia się ku Jedni jest trojaka; wiedzie przez etykę, estetykę i filozofię. Nie można tego traktować jako 3 odrębnych dróg, gdyż nie da się oddzielić wysiłku moralnego od intelektualnego. Droga przez estetykę prezentuje interesujące poglądy Plotyna na piękno i sztukę, osadzone w kontekście jego poglądów na rzeczywistość materialną. Świat materialny, mimo tego, że stanowi najniższy szczebel w porządku jedności, bytu i dobra, jest odblaskiem, refleksem rzeczywistości wyższej. Jego porządek i piękno prowadzą umysł człowieka ku kontemplacji źródła tego piękna, którym jest porządek intelligibilny. Kontemplacja piękna świata stanowi zatem doskonały punkt wyjścia w procesie odkrywania przez człowieka rzeczywistości intelligibilnej, która jest jego prawdziwą ojczyzną.

Wpływ na potomnych

Z filozofii Plotyna bierze początek jeden z najbardziej wpływowych nurtów późnej starożytności, jakim jest neoplatonizm. Jego wpływy istnieją także u myślicieli chrześcijańskich, jak: Grzegorz z Nyssy, Mariusz Wiktoryn, Augustyn oraz Boecjusz, a także w całej filozoficznej tradycji średniowiecza zarówno na Zachodzie, jak i w świecie arabskim. Ponowne odżycie neoplatonizmu nastąpiło w okresie renesansu, głównie za sprawą Marsilia Ficina, a jego wpływ rozciągał się na wielu myślicieli XVI i XVII w. Wydania dzieł Plotyna: Enneady (1959, w przekładzie A. Krokiewicza), Plotini Opera (1964–77).

Agnieszka Kijewska