Diderot Denis

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Diderot

[didrọ]

Denis , ur. 5 X 1713, Langres, zm. 31 VII 1784, Paryż,

francuski filozof i pisarz oświeceniowy, główny redaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej.

Urodził się 5 X 1713 w Langres. Pochodził z rodziny rzemieślniczej, kształcił się w kolegium jezuickim w Langres i paryskim kolegium d’Harcourt, uzyskując stopień maître dès arts. Następnie prowadził samodzielne studia w zakresie filozofii, języków obcych, prawa i matematyki. W 1745 dokonał wolnego przekładu dzieła A. Shaftesbury‘ego, które ukazało się pod francuskim tytułem Essai sur le mérite et la vertu. Na prośbę wydawcy A. Le Bretona objął kierownictwo (początkowo z d’Alembertem jako współredaktorem) Wielkiej encyklopedii francuskiej, poświęcając całą swoją energię temu wydawnictwu, wokół którego zdołał skupić czołowe umysły ówczesnej Francji i które stało się głównym dziełem jego życia. W lipcu 1749 został aresztowany i osadzony w twierdzy Vincennes pod zarzutem wydawania broszur antyreligijnych, a zwłaszcza Listu o ślepcach dla użytku tych, co widzą (1749, wydanie polskie w: Wybór... 1953) i Myśli filozoficznych (1746, wydanie polskie w: Wybór pism filozoficznych, 1953). Diderot nie przyznał się do ich autorstwa i po 3 miesiącach, dzięki staraniom wydawców Encyklopedii, znalazł się na wolności. Mimo ogromnych trudności ze strony władz, ataków kleru i wahań wśród samych encyklopedystów (m.in. wycofanie się 1757 d’Alemberta) potrafił poprowadzić do końca wydawanie encyklopedii. Kierując całością prac, pisał równocześnie artykuły poświęcone historii filozofii, teorii społecznej, estetyce, rzemiosłu i przemysłowi Francji.

Działalność literacka

Diderot zajmował się również dramatopisarstwem, które uważał za swoje życiowe powołanie. Dążąc do odnowy teatru francuskiego, stworzył teorię rodzącego się wówczas dramatu mieszczańskiego (drama; O poezji dramatycznej 1758, przekład polski w: E. Rzadkowska Teorie dramatyczne Oświecenia francuskiego 1958). Wydał sztuki Le fils naturel... (1757) i Ociec dobry (1758, wydanie polskie 1780, występuje w przekładzie W. Bogusławskiego pt. Ojciec familii 1819). Napisał swe najsłynniejsze, zapowiadające XX w., utwory literackie — błyskotliwe powiastki filozoficzne Kubuś Fatalista i jego pan (1773, wydane 1796, wydanie polskie 1915) i Kuzynek mistrza Rameau (ok. 1762–1777, wydanie niemieckie w przekładzie J.W. Goethego 1805, wydanie francuskie 1821–23, wydanie polskie 1910) oraz psychologiczno-obyczajową powieść Zakonnica (1760, wydane 1796, wydanie polskie 1949); był także autorem opowiadań (To nie bajka 1773, wydanie polskie 1920). Do perfekcji doprowadził krytykę sztuki (recenzje Salony ogłaszane 1759–81, wybór polski w: Paradoks o aktorze 1950). Od 1772 Diderot pisał także fragmenty do Historii politycznej rewolucji amerykańskiej... G.Th. Raynala (1774, wydanie polskie 1783).

Podróże

W 1773 wyjechał do Petersburga na zaproszenie Katarzyny II. Po drodze zatrzymał się w Hadze, gdzie nakreślił uwagi krytyczne na marginesie dzieła Helvétiusa O człowieku (Réfutation suivie..., wydane 1875–77) i skończył Paradoks o aktorze. W Petersburgu prowadził filozoficzne i polityczne dyskusje z carycą. W Rosji przebywał 5 miesięcy, wystarczająco długo, by rozczarować się ideami oświeconego absolutyzmu, czemu dał wyraz w dziele Observations sur le Nakaz (wydane 1963). Postawa polityczna Diderota uległa radykalizacji również pod wpływem „rewolucji amerykańskiej”, w której widział początek ery dekolonizacji — świadczą o tym dalsze fragmenty przeznaczone do Historii... Raynala, jak również jego ostatnie wielkie dzieło Essai sur les régnes de Claude et de Néron (znane też jako Essai sur la vie de Sénèque 1782). Pozostawił 32 tomy manuskryptów prac, niewydanych za życia. Zmarł 31 VII 1784 w Paryżu.

Filozofia przyrody

Koncepcję filozofii przyrody sformułował Diderot w pracach: O interpretacji natury (1754, wydanie polskie 1953), Sen d’Alemberta (1769, wydanie polskie 1962), Entretien entre d’Alembert et Diderot (1769). Éléments de physiologie (1774–80, wydane 1875, pełna wersja wydana 1964). Jego antropologia filozoficzna wykracza w wielu kwestiach poza kanon poglądów typowych dla filozofów oświeceniowych, zachowuje przy tym charakter antyteologiczny, zastępując teocentryzm antropocentryzmem. Bez człowieka, według Diderota, świat „staje się niemy”. Czyny bezinteresowne świadczą o swoiście ludzkim przezwyciężeniu determinizmu. Estetyka Diderota rozwijała się w ścisłym związku z podstawowymi działami jego filozofii. Dla początkowej jej fazy znamienne było obiektywne ujmowanie piękna przejawiającego się w ładzie, harmonii, „normie”, proporcji i symetrii przyrody. To rozumienie piękna zbiegało się z ideałami estetyki klasycyzmu, a jednocześnie kartezjanizmu. Okres estetyki subiektywnej Diderota był związany z jego odejściem od racjonalizmu na rzecz sensualizmu. Koncentrował się on wówczas na sposobach wyrażania piękna, a zwłaszcza na związku między sztuką i językiem. Jako teoretyk społeczeństwa Diderot sądził, że pierwotnie postawę ludzkich zrzeszeń stanowi ład naturalny. Jednak ambiwalentne pojmowanie naturalnego stanu ludzkości prowadziło go do rozbieżnej interpretacji zarówno genezy społeczeństwa, jak jego przyszłości. Z jednej strony przyznawał, że powstanie własności pozwoliło wydobyć się ludziom z nędzy, z drugiej zaś snuł idylliczny obraz pierwotnego komunizmu Tahitańczyków (Supplément au voyage de Bougainville 1796), a jednocześnie opisywał proces alienacji w społeczeństwie cywilizowanym, opartym na nierówności społecznej.

Hołd potomnych

Twórczości Diderota poświęcone są 2 międzynarodowe wydawnictwa periodyczne: ukazujący się od 1949 w Genewie rocznik „Diderot Studies” i paryskie czasopismo „Recherches sur Diderot et sur l’Encyclopédie” założone 1986; w tym samym roku powstało międzynarodowe Towarzystwo Diderota (Société Diderot) z siedzibą w Paryżu. Inne przekłady polskie: Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł (1751–72, wydanie polskie, wybór haseł 1957), O interpretacji natury (1754, wydanie polskie 1953), Mistyfikacja. Sen d’Alemberta (1768, wydanie polskie 1962), O kobietach (1875, wydanie polskie 1992), Apologia Raynala (1951, wydanie polskie 1992), Filozoficzne zasady materii i ruchu (1791, wydanie polskie 1992).

Bibliografia

Oeuvres complètes de Diderot, éd. I. Assézat, M. Tourneux, vol. 1–20, Paris 1975–77;

Correspondance, éd. G. Roth, J. Varloot, vol. 1–16, Paris 1955–70;

Oeuvres complètes, éd. Hermann, Paris 1975–, przewidziano 34 t.

Diderot Denis, Kuzynek mistrza Rameau, rycina z wydania francuskiego, 1821 — Bibliothèque nationale, Paryż

Diderot Denis, Le fils naturel..., 1757, rysunek do sztuki wykonany przez nieznanego holenderskiego malarza pod koniec XVIII w. — Bibliothèque l’Arsenal, Paryż