Luter Marcin

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Luter Marcin, Martin Luther , ur. 10 XI 1483, Eisleben, zm. 18 II 1546, tamże,

niemiecki teolog i reformator religijny, zwany ojcem reformacji, twórca luteranizmu.

Urodził się 10 XI 1483 w Eisleben. Pochodził z niezbyt zamożnej rodzinie chłopskiej z Möhra. Po ukończeniu szkoły katedralnej w Eisenach wstąpił na uniwersytet w Erfurcie, a następnie, po ukończeniu studiów w zakresie sztuk wyzwolonych, zgodnie z wolą ojca, rozpoczął studia prawnicze.

Wstąpienie do zakonu

Pod wpływem osobistych przeżyć religijnych zamierzał wstąpić do klasztoru (jak podają biografowie Lutra, 2 VI 1505, zaskoczony burzą, w której dostrzegł wyraz Bożego gniewu, przysiągł, że zostanie zakonnikiem); 17 VI 1505 wstąpił do zakonu augustianów eremitów (klasztor w Erfurcie); IX 1506 złożył śluby zakonne i przygotowywał się do święceń kapłańskich, które uzyskał 4 IV 1507 w katedrze w Erfurcie. Na polecenie zakonu rozpoczął studia teologiczne i wykładał na wydziale sztuk wyzwolonych. W 1508 został przeniesiony do klasztoru w Wittenberdze i nominowany na stanowisko wykładowcy na uniwersytecie nowo założonym przez Fryderyka Mądrego, elektora saskiego; kolejno wykładał etykę Arystotelesa, komentował sentencje Piotra Lombarda, następnie całkowicie zajął się biblistyką. Po uzyskaniu tytułu doktora objął katedrę biblistyki po J. Staupitzu, swoim przełożonym i duchowym przewodniku. Luter doszedł do przekonania, że w Piśmie Świętym należy poszukiwać nie tyle sensu alegorycznego, anagogicznego czy tropologicznego, ile przede wszystkim historycznego i literalnego (interpretacji nadał charakter dialektyki litery i ducha); prowadził wykłady na temat Psalmów (1513–15), a następnie 2 tzw. wielkich listów św. Pawła — Listu do Rzymian (1515–16) i Listu do Galatów (1516–17), a potem Listu do Hebrajczyków (1517–18). Wówczas zarysował podstawowe przesłanki swojej teologii dotyczące zwłaszcza nauki o usprawiedliwieniu i związanej z nią radykalnej koncepcji grzechu (totus homo peccator ‘człowiek całkowicie grzesznikiem’); zmagając się ze swoimi wątpliwościami dotyczącymi możliwości zbawienia, Luter sformułował tezę teologiczną, że człowiek będzie usprawiedliwiony nie dzięki własnym uczynkom, lecz wyłącznie dzięki łasce Bożej przez wiarę w Chrystusa.

95 tez przeciw odpustom

W 1517 zaprotestował przeciwko katolickiej praktyce sprzedaży odpustów, rozpowszechniając 31 X 1517 w Wittenberdze 95 tez. Istotnym wydarzeniem w rozwoju luteranizmu były tzw. tezy heidelberskie z IV 1518, w których Luter sformułował podstawy tzw. teologii krzyża, będącej krytyką teologii scholastycznej i możliwości dowodzenia istnienia Boga na podstawie poznania naturalnego. Udział w dyspucie lipskiej 1519 przekonał Lutra o konieczności reformy nie tylko teologii, lecz także ówczesnego Kościoła. Lutrowi wytoczono proces o herezję; był wówczas przesłuchiwany w Augsburgu przez kardynała Kajetana; wezwano go do odwołania swoich nauk i zagrożono wyklęciem z Kościoła. Reakcją Lutra na bullę papieża Leona X (Exsurge Domine) zapowiadającą jego wyklęcie było spalenie 10 XI 1520 przed bramą w Wittenberdze tejże bulli oraz ksiąg prawa kanonicznego (12 XI w Kolonii spalono księgi Lutra). W 1521 na sejmie w Wormacji został wyjęty spod prawa (stwierdził tam m.in., że autorytet soborów i papieża nie może przewyższać autorytetu Pisma Świętego. Luter uniknął śmierci dzięki ukartowanemu porwaniu niedaleko Eisenach. Przez kilka miesięcy na przełomie 1521 i 1522 przebywał w przebraniu rycerza na zamku Wartburg, gdzie przełożył na język niemiecki Nowy Testament (1522) oraz napisał Postyllę domową (1522, wydanie polskie 1883). Od 1522 wraz ze zwolennikami zaczął przeprowadzać reformę Kościoła w Saksonii, skąd reformacja oddziaływała na pozostałe części Niemiec; nowe idee teologiczne szybko się rozchodziły dzięki drukowanemu słowu. Do najważniejszych dzieł w początkowym okresie działalności Lutra należą: Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanów chrześcijańskich (1520, wydanie polskie fragmentów 1967), O niewoli babilońskiej Kościoła (1520, wydanie polskie fragmentów 1967), O wolności chrześcijanina (1520, wydanie polskie 1917, nowy przekład 1991), O niewolnej woli (1525, wydanie polskie 1979).

Reformacja, suma poglądów teologicznych

Reformacja Lutra w Niemczech wyzwoliła tłumione wcześniej radykalne poglądy na tematy religijne i społeczne. Znalazły one ujście w nurcie reprezentowanym przez T. Müntzera i przez tzw. proroków z Zwickau, których radykalizm spowodował wystąpienie niemieckich chłopów i wybuch tzw. wojny chłopskiej 1524–25. Wcześniej Luter opublikował traktat Die weltliche Obrigkeit und die Grenzen des Gehorsams (1523); z podziału traktatu na 2 części wynika, że problemy władzy i posłuszeństwa rozpatrywał na 2 różnych płaszczyznach (domagał się posłuszeństwa wobec władzy, której przypominał zarazem, że powinna obchodzić się z poddanymi po chrześcijańsku, w duchu miłości); 1525 potępił jednak wystąpienia chłopów. W 1525 zawarł związek małżeński z Katarzyną von Bora i nadal mieszkał w opuszczonym klasztorze augustianów w Wittenberdze, w którym gościł wiele ważnych osobistości ze świata nauki i polityki. Dostrzegając wagę edukacji religijnej, napisał Mały katechizm i Duży katechizm (1529, wydanie polskie 1980); katechizmy nie tylko odegrały ważną rolę w krzewieniu zasad wiary, lecz także wraz z Lutrowymi Artykułami Szmalkaldzkimi (1537, wydanie polskie 1980) weszły w skład Ksiąg wyznaniowych Kościoła luterańskiego (wydanie polskie kompletne 1999). Luter zmarł 18 II 1546 w Eisleben.

Inne przekłady polskie: Wyznanie o Wieczerzy Pańskiej (1528, wydanie polskie 1999). Wiekopomnym dziełem Lutra jest przekład całej Biblii na język niemiecki (1534). Wszystkie dzieła Lutra są od 1883 publikowane w tzw. edycji weimarskiej: Luthers Werke. Kritische Gesamtausgabe.

Luter Marcin, płyta nagrobna z kościoła farnego w Jenie (Niemcy)

Reformacja, 95 tez M. Lutra ogłoszonych 31 X 1517 w Wittenberdze

Luter Marcin na sejmie w Wormacji 1521

Wartburg, cela Marcina Lutra (Niemcy)