Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP

Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP,

oficjalna nazwa Kościoła tradycji luterańskiej w Polsce, wywodząca się od podstawowej księgi wyznaniowej — Wyznania Augsburskiego (Confessio Augustana 1530).

Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP odwołuje się do reformy teologii i życia kośc. zapoczątkowanej przez M. Lutra i jego następców (luteranizm). Główne elementy doktryny dzieli z pozostałymi Kościołami ewang.-luterańskimi (Kościół ewangelicko-luterański). W Polsce początki luteranizmu sięgają XVI w. (reformacja); bezpośrednio po wystąpieniu Lutra (1517) do Polski zaczęli przybywać pierwsi luteranie; wkrótce Zygmunt I Stary wydał w Toruniu pierwszy edykt przeciw rozpowszechnianiu pism i nauki Lutra (1520). Za panowania Zygmunta II Augusta nastąpił największy rozwój Kościoła, związany z sekularyzacją Prus Książęcych (1525). Królewiec stał się wówczas centrum pol. literatury reformacyjnej oraz ośrodkiem propagowania haseł reformacji, której zwolennikami byli początkowo mieszczanie obcego pochodzenia, następnie zaś przedstawiciele miejscowych rodzin szlacheckich i magnackich, gł. z terenów Wielkopolski i na Pomorzu, później w Małopolsce, na Litwie i w Warszawie; na Mazurach i Śląsku luteranizm przyjęli liczni chłopi, miał on tam charakter rodzinny i pol.; szczególnie silny ośrodek powstał na Śląsku Cieszyńskim, który do czasów obecnych jest największym skupiskiem ewangelików pol.; wśród opiekunów Kościoła zasłynęły rody Ostrorogów i Górków. W 1565, po synodzie w Gostyniu, zorganizowano w Wielkopolsce pierwszą diecezję ewang.-augsburską, wybierając na jej superintendenta E. Glicznera-Skrzetuskiego. Na sejmie piotrkowskim (1555) ewangelicy pol. — luteranie i kalwini — domagali się zgodnie przeprowadzenia reform w Kościele. Środowiska ewangelickie dokonały wielu przekładów Pisma Świętego bądź jego fragmentów (Biblie polskie), m.in. wydali tzw. Biblię gdańską (1632). W XVI i XVII w. pisarze luterańscy na Mazurach i Śląsku tworzyli literaturę rel. mającą duże znaczenie dla rozwoju nar. i kult. tych ziem, rozwijała się także oświata (powstały m.in. gimnazja ewang. w Toruniu, Gdańsku i Elblągu). Wielkim osiągnięciem było doprowadzenie do zgody sandomierskiej (1570) oraz uznania przez sejm aktów konfederacji warszawskiej (1573), gwarantującej wolność sumienia i równouprawnienie dla innych wyznań. Intensywny rozwój luteranizmu pol. przerwała działalność obozu kontrreformacji. Po ogłoszeniu Konstytucji 3 maja, zapewniającej wolność sumienia, Kościół powiększył liczbę swoich wyznawców dzięki napływowi kolonistów niem.; pod koniec XVIII w. na terenach pol. mieszkało ponad 200 tys. ewangelików (w większości luteranów), zorganizowanych w ok. 80 zborach. Podczas zaborów ewangelicyzm pol. uległ podziałowi; w zaborze ros. powiększyła się liczba jego wyznawców dzięki dalszemu napływowi kolonistów niem.; wielu członków rodzin uległo asymilacji i odegrało ważną rolę w życiu kult. i gosp. (S. Linde, O. Kolberg i in.). W zaborze pruskim 1817 miała miejsce adm. unia kośc. wyznania luterańskiego i reformowanego, powołano Ewangelicki Kościół Unijny; oprócz niego istniały zbory staroluterskie. Na terenach Mazur dążono do ukształtowania pol. charakteru Kościoła; w zaborze austr. o polskość zabiegali mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego. W 1918–39 nastąpiło scalenie Kościoła ewang.-augsburskiego 3 zaborów i podporządkowanie ich konsystorzowi w Warszawie, co było dziełem pierwszego zwierzchnika Kościoła w odrodzonej Polsce, księdza J. Burschego; Kościół liczył w tym czasie ok. 500 tys. wyznawców; 1936 otrzymał ustawę kośc., uchwaloną przez synod i nadaną dekretem Prezydenta RP; 1939 w Kościele było 117 parafii. W okresie II wojny światowej Kościół poniósł straty liczebne spowodowane prześladowaniami (zwłaszcza duchownych). Po 1945 Kościół prowadził działalność wśród znacznie mniejszej liczby wyznawców, gł. narodowości pol. — ewangelicy pochodzenia niem. w przeważającej części wyemigrowali bądź zostali wysiedleni; wśród niektórych grup, np. Mazurów, państwo prowadziło świadomą politykę ukierunkowaną na ich migrację.

Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP zrzesza ok. 80 tys. wiernych (2000). Największe skupisko wiernych znajduje się na Śląsku Cieszyńskim (ponad połowa wszystkich wyznawców). Pod względem adm. dzieli się na 6 diecezji i 128 parafii. Najwyższą władzą jest Synod Kościoła, w którym zasiadają świeccy (2/3) i duchowni (1/3). Duchownym zwierzchnikiem jest biskup Kościoła, wybierany przez synod na 10-letnią kadencję. Z urzędu stoi on na czele konsystorza (z siedzibą w Warszawie), który jest naczelną władzą adm. Kościoła i organem wykonawczym synodu. Kościół prowadzi działalność duszpasterską w wojsku, więzieniach i szpitalach oraz opiekuńczą. Wydawnictwo „Augustana” w Bielsku-Białej wydaje dwutyg. „Zwiastun”. Pozostaje w tzw. wspólnocie ołtarza i ambony (wzajemne uznanie sprawowanych sakramentów oraz urzędu kaznodziejskiego) z Kościołem Ewangelicko-Metodystycznym i Kościołem Ewangelicko-Reformowanym RP. Kościół jest czł. Polskiej Rady Ekumenicznej, Światowej Federacji Luterańskiej, Leuenberskiej Wspólnoty Kościołów, Konferencji Kościołów Europy i Światowej Rady Kościołów.