uniwersalia

uniwersalia

[łac.],

powszechniki,

filoz. odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych (np. „człowiek w ogóle”, „koń jako taki”) mające wszystkie i tylko wspólne cechy ich desygnatów.

Termin universale powstał w okresie wczesnej scholastyki, jednak sama koncepcja u. została stworzona w staroż. filozofii gr. przez Platona przyjmującego realne istnienie idei. Arystoteles, odrzucając stanowisko platońskie i przypisując byt substancjalny jedynie rzeczom jednostkowym, przyjmował jednak realność tego, co ogólne w postaci ogólnych form tkwiących w rzeczy i stanowiących przedmiot ogólnego poznania (intelligibile), a jego nauka o kategoriach stała się punktem wyjścia dla problematyki u. W toku kontrowersji, zwłaszcza w średniowieczu, pojęcie u. zostało rozszerzone na wszystkie rodzaje abstraktów (abstrakcja) i poczęło obejmować nie tylko formy substancjalne lub idee (u. w ścisłym sensie), ale również przypadłowościowe cechy i relacje (przypadłość). Zagadnienie istnienia lub nieistnienia u., ich natury i sposobu ich egzystencji stanowiło w historii myśli filoz. przedmiot wielowiekowego sporu, znanego jako spór o u. Historycznym punktem wyjścia tego sporu stało się przetłumaczenie na łacinę przez Boecjusza Porfiriuszowej Isagogi oraz jego komentarz podważający zawartą tam ontologiczną interpretację Arystotelesowej koncepcji kategorii. Problem w sformułowaniu porfiriańsko-boecjańskim („czy gatunki i rodzaje są czymś rzeczywistym, czy są cielesne, czy bezcielesne, czy występują jako oddzielone, czy też w rzeczach zmysłowych”), podjęty przez późniejszą filozofię scholastyczną, podzielił filozofów na zwolenników 2 zasadniczych stanowisk: realizmu pojęciowego i nominalizmu. W początkowym okresie sporu oba stanowiska występowały w wersjach skrajnych, z biegiem czasu uległy stonowaniu (konceptualizm). Mimo zbliżenia obydwu stanowisk spór nie uległ złagodzeniu ze względu na kontrowersyjną problematykę, jaką angażował. W początkowym okresie, w XI w., wiązał się przede wszystkim z kwestiami dogmatycznymi, w XIII w. — metafizycznymi, natomiast w XIV w. dotyczył gł. zagadnień teoriopoznawczych w związku z nominalistyczną krytyką wartości poznawczej metafizyki na gruncie teorii empirystycznych i fenomenalistycznych. Problematyka sporu o u. wykazała dużą żywotność — aktualne pozostaje bowiem kryjące się za tym sporem pytanie o wartość poznania abstrakcyjnego. Kwestia istnienia odrębnego przedmiotu wiedzy abstrakcyjnej, różnego od przedmiotu wiedzy jednostkowej, była w różnych postaciach podejmowana w filozofii nowożytnej. W XX w. zagadnienie u. wystąpiło m.in. w związku z rozwojem badań nad podstawami matematyki i logiki (spór o obiektywne istnienie pojęć mat.).