cech,
stowarzyszenie rzemieślników zrzeszające przedstawicieli jednego określonego zawodu, niekiedy kilku pokrewnych, wyjątkowo (np. w małych miastach) wszystkich rzemieślników danego miasta;
cech
Encyklopedia PWN
powstały na zachodzie Europy w X–XII w.; w niektórych krajach, m.in. w Polsce, przetrwały (z ograniczeniem funkcji) do czasów obecnych; celem cechów była obrona interesów gospodarczych (kontrola i reglamentacja zakupu surowca, produkcji i zbytu) i praw członków; cechy organizowały również wzajemną pomoc, życie religijne, kulturalno-towarzyskie; były jednostkami samoobrony, odbywały ćwiczenia podczas pokoju i broniły miast w czasie wojny. Pełnoprawnymi członkami cechów byli właściciele warsztatów — mistrzowie; z uczniów (od XIII w.) rekrutowali się czeladnicy, zwani też towarzyszami, którzy zdobyli już wiedzę fachową, lecz nie mogli założyć własnego warsztatu; ograniczając liczbę warsztatów, mistrzowie utrudniali usamodzielnianie się czeladników (m.in. wysokie opłaty wstępne, obowiązek wędrówki czeladniczej, wykonanie majstersztyku); ograniczenia te przyczyniły się do występowania czeladników w obronie swych interesów (bunty, bractwa czeladnicze); skostniałe przepisy cechów, hamujące postęp gospodarczy, przyczyniły się do rozwoju rzemiosła pozacechowego (szturarze) i produkcji rzemieślniczej organizowanej przez kupców w formie nakładu. W XVI i XVII w. zaczęły powstawać cechy żydowskie, podległe kahałom; był to początek chałupnictwa żydowskiego (ich członkowie otrzymywali surowiec od kupców żydowskich, którzy sprzedawali gotowe wyroby). Rewolucja przemysłowa na przełomie XVIII i XIX w. doprowadziła do likwidacji monopolu cechowego i stopniowego ograniczenia roli organizacji rzemieślniczych.
W Polsce organizacje cechowe zaczęły powstawać w XIII w., w miastach lokowanych na prawie niemieckim; w XIV w. miały miejsce pierwsze walki czeladników z mistrzami; nasiliły się one w XV w., kiedy ograniczano dostep do cechów, nie dopuszczając czeladników do mistrzostwa i utrudniając tworzenie nowych warsztatów; jednocześnie cechy walczyły z coraz liczniej pojawiającymi się od XV w. szturarzami; przeciw cechom występowała szlachta — zarzucała im sztuczne podwyższanie cen wyrobów i usiłowała (m.in. 1423, 1496, 1538, 1552) doprowadzić do całkowitej ich likwidacji. W okresie oświecenia cechami zajęła się Komisja Dobrego Porządku, która rozpoczęła reformowanie ich statutów. W XIX w., wobec rozwoju przemysłu i rzemiosła niecechowego, zmniejszyło się znaczenie cechów; ich monopol w zakresie produkcji rzemieślniczej zniesiono w Królestwie Polskim (zarządzenia z 1816, później poszerzane), cechy utraciły wówczas dawny charakter; w XIX w. gospodarcza rola cechów prawie zanikła, w XX w. zachowały one funkcje organizacyjno-samorządowe i szkoleniowe. W 1948 ponownie wprowadzono przymus zrzeszania się rzemieślników w cechy branżowe i obligatoryjną przynależność cechów do okręgowych związków, a następnie do izb rzemieślniczych. Obecnie obowiązująca ustawa o rzemiośle z 1989 zaliczyła cechy do organizacji samorządu rzemiosła, przywróciła ich dobrowolny charakter, ustanawiając także dobrowolność zrzeszania się cechów w izbach rzemieślniczych. Cechy zostały określone jako społeczno-zawodowe i gospodarcze organizacje zrzeszające osoby wykonujące działalność gospodarczą z zachowaniem warunków określonych w ustawie. Cechy z chwilą wpisania do rejestru cechów uzyskują osobowość prawną.
