W średniowieczu rozwijały się przede wszystkim gatunki związane z kultem religijnym: w liryce
hymn, w dramacie
misterium i
moralitet, w prozie głównie gatunki hagiograficzne. Kształtowały one wzór osobowy człowieka oddanego Bogu, zdolnego w imię osiągnięcia pośmiertnego zbawienia odrzucić doczesne dobra, ziemskie cele i wartości. Istniał też nurt łacińskiej poezji świeckiej, obejmujący m.in.
panegiryki i
epigramaty. Dokonywały się przekształcenia struktury wiersza łacińskiego, związane ze stopniowym zanikaniem w języku mówionym poczucia iloczasu. Obok metrycznego uformował się nowy system poetycki, zwany rytmicznym, którego podstawę tworzyły: unormowana, powtarzająca się liczba sylab w kolejnych wersach, stały rozkład akcentów wyrazowych. Powstawały liczne podręczniki teorii poezji, łączące w sobie elementy tradycji antycznej i chrześcijańskiej. Około połowy XI w. sformułowano tzw. ars dictandi (
dictare — dosłownie dyktować, w znaczeniu pisać, komponować) — teorię układania tekstów pisanych, zwłaszcza listów oraz dokumentów. Stosowanie jej zasad przyczyniło się do powstania prozy (także poezji) łacińskiej o wysokim stopniu organizacji artystycznej. Twórczość literacka, początkowo wyłącznie łacińska, w dojrzałym średniowieczu wzbogaciła się o poezję i prozę w językach narodowych. Dwujęzyczność piśmiennictwa miała się odtąd utrzymywać przez parę stuleci. Łaciną posługiwali się głównie autorzy kościelni, i to nie tylko hagiografowie, predykatorzy czy moraliści, ale też twórcy pieśni (hymnów, tropów, sekwencji) bądź dramatów liturgicznych. Była ona również językiem szkolnych lub dworskich elit świeckich. Używali jej poeci i prozaicy, np. autorzy kronik, „gestów”, listów. Języki narodowe sprzyjały powstawaniu literatury odzwierciedlającej aspiracje formujących się wspólnot etnicznych, a w ich obrębie środowiskowych, wyrażającej zarazem podstawowe treści ogólnoludzkie. Służyły np. twórcom dwornej liryki prowansalskiej (
trubadurzy), popularnych laud włoskich, epiki rycerskiej i miłosnej (
Pieśń o Rolandzie, różne wersje opowieści o Tristanie i Izoldzie), poematów alegorycznych (np.
Le roman de la Rose Guillaume’a de Lorris i Jeana de Meung). W języku narodowym Dante Alighieri ułożył swój niezwykły poemat
Boska komedia, stanowiący zwieńczenie myśli i artystycznych doświadczeń zachodniego średniowiecza Obok dzieł utrwalonych pismem i w tej postaci dostępnych gronu czytelników-erudytów (ale też recytowanych bądź śpiewanych) powstawała twórczość ustna, bezimienna, podlegająca zmianom w procesie przekazywania; składały się na nią głównie pieśni liryczne, eposy lub opowieści prozą, znane dziś tylko z pośrednich źródeł lub całkowicie niedostępne.