intertekstualność

intertekstualność,

kluczowa kategoria pojęciowa w teoretycznych badaniach literatury prowadzonych w 2. połowie XX w., znamionująca w ich obrębie rozchwianie się orientacji strukturalnych i wykrystalizowanie się nurtów poststrukturalnych.

Została stworzona na przełomie lat 60. i 70. XX w. przez J. Kristevę w pracy poświęconej teorii M. Bachtina o „dialogicznych” właściwościach mowy w powieści. Kategoria „intertekstualności” odnosi się ogólnie do przestrzeni międzytekstowych, w których sytuują się wszelkie przejawy ludzkiej aktywności: wypowiedzi, utwory literackie, dzieła sztuki, spektakle teatralne, przekazy informacyjne i medialne itp. Natomiast w swoich ścisłych, wyspecjalizowanych znaczeniach kategoria ta określa sfery powiązań i odniesień międzytekstowych, w których aktywnie uczestniczą konkretne utwory literackie, ustalając czym one są pod względem formalnym i znaczeniowym. Kategoria intertekstualności jest więc przede wszystkim nazwą wielości różnorodnych zjawisk, które nieodmiennie unaoczniają wchodzenie utworów literackich w głębokie, „dialogiczne” powiązania z zewnętrznymi wobec nich polami tekstowymi innych utworów i przekazów pozaliterackich. Najwyrazistszą dziedziną intertekstualności jest w utworach literackich oddziaływanie swoiście „dialogicznych” konstrukcji tekstowych: cytatów, aluzji, parafraz, stylizacji, parodii, polemik. Wiążą one i jednocześnie przekształcają znaczeniowo przekazy tekstowe zaczerpnięte ze źródeł zewnętrznych. Konstrukcje te, stając się w ten sposób w utworach literackich ośrodkami zmienności tekstowej, pozwalają konstytuować się ich znaczeniom na obu planach, wewnętrznym i zewnętrznym. Domeną cytatów, aluzji, parafraz, a także polemik — jako konstrukcji intertekstualnych — jest nawiązywanie do konkretnych utworów i wypowiedzi. Natomiast polami intertekstualnych oddziaływań stylizacji i parodii — znacznie częściej niż indywidualne przejawy twórczości i aktywności językowej — bywają style, typowe sposoby mówienia i języki środowiskowe. Wśród gatunków literackich formy kolażu są skrajnymi w swej wyrazistości przypadkami gier intertekstualnych ze zmiennymi i różnorodnymi potokami międzyludzkiej komunikacji. Formy kolażu to układy tekstów-cytatów. Zjawiska intertekstualne oddziałują w utworach literackich na 2 pozornie sprzecznych zasadach konstrukcyjnych: pierwszej — wewnętrznym wiązaniu się złożonej materii tekstowej utworów literackich z zewnętrznymi sferami literackiej i pozaliterackiej komunikacji; ta zasada działa niejako na przekór posiadanym przez utwory literackie granicom — ramom kompozycyjnym; i drugiej — wewnętrznej innowacyjności znaczeniowej, pozwalającej przezwyciężać zależność utworów literackich od wszystkiego, co wzięły one z zewnątrz; ta druga zasada działa z kolei dzięki posiadanym przez utwory literackie granicom.

Fenomen intertekstualności zmusił teoretyków literatury do odrzucenia pierwotnego strukturalnego założenia, jakoby utwory literackie były konstruktami zamkniętymi, zdolnymi do własnego i odrębnego istnienia, niejako obok rzeczywistości komunikacyjnej i mnogości „międzytekstowych” zjawisk, które ją wypełniają. Dzięki studiowaniu zjawisk powoływanych do życia przez fenomen intertekstualności teoretycy literatury zdołali ująć na nowo wiele swoiście strukturalnych zagadnień, takich jak autonomia utworów literackich, ich wnętrze oraz granice. Kategoria intertekstualności została wykorzystana w krytycznej analizie tekstów biblijnych.

Ewa Szary-Matywiecka

Bibliografia

J. Kristeva Słowo, dialog i powieść, w: M. Bachtin. Dialog — Język — Literatura, Warszawa 1983;

M. Głowiński O intertekstualności, „Pamiętnik Literacki” 1986 z. 4;

H. Markiewicz Odmiany intertekstualności, w: tegoż Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa, Kraków 1989;

S. Balbus Między stylami, Kraków 1993;

R. Nycz Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, style, w: tegoż Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa 1993.