przekład literacki

przekład literacki, tłumaczenie, translacja:

1) utwór lit., który ma swój pierwowzór obcojęzyczny (oryginał) i powiadamia odbiorcę o jego istnieniu;

2) proces twórczy (w innej koncepcji — jedynie odtwórczy), w którym tekst lit., ukształtowany w jednym języku, zostaje powtórzony (zrekonstruowany) w systemie innego języka.

Proces tłumaczenia ujawnia w oryginale elementy przekładalne oraz nieprzekładalne. Pokonywanie nieprzekładalności polega na odnajdywaniu (lub wynajdywaniu) specjalnych ekwiwalentów. Z braku ostatecznych i jedynie słusznych rozstrzygnięć wyrasta praktyka wielokrotnego tłumaczenia dzieł obcojęzycznych (zwłaszcza najwybitniejszych).

W dawnych epokach granica między słowem autora a słowem tłumacza była nieostra. Tekst p.l. korzystał wówczas z licznych swobód, bywał przeróbką, parafrazą oryginału (np. Dworzanin polski Ł. Górnickiego — przekł.-przeróbka Il cortegiano B. Castiglionego). Swobody tłumacza tych czasów wynikały z norm klasycyzmu, który rozwinął bogatą i zróżnicowaną teorię p.l., korzystając z myśli autorów staroż. (Cyceron, Katullus, Kwintylian, Horacy, Pliniusz Młodszy). W okresie romantyzmu teoria p.l. straciła rangę i rozmach, jednocześnie w epoce tej powstały arcydzieła p.l., także w Polsce (A. Mickiewicz, J. Słowacki). Z czasem obszar swobód tłumacza stawał się coraz mniejszy, coraz silniej narzucał się nakaz wierności pojmowanej jako autentyzm przeżycia artystycznego. W okresie poromant. doszło do sformułowania zasad, które w praktyce twórczej zapoczątkował romantyzm. W Polsce teoretycy p.l. (E. Porębowicz, T. Boy-Żeleński, J. Tuwim, A. Ważyk) poszukiwali swoistości sztuki przekładu. P.l. we współcz. rozumieniu nie może więc interweniować w świat przedstawiony utworu ani dokonywać zmiany jego ideologii, natomiast powinien stanowić twórczą i wynalazczą rekonstrukcję stylu oryginału. Tekst p.l. to rezultat 4 podstawowych reguł transformacji dzieła obcojęzycznego: redukcji (ograniczenia, pomniejszenia), amplifikacji (wzbogacenia), inwersji (zamiany, przestawienia) i substytucji (zastępstwa, podstawienia). Najwięcej zastrzeżeń budzi nadużywanie amplifikacji, kiedy to tłumacz dodaje od siebie słowa i obrazy, których nie ma w oryginale. Dawne przywileje p.l. nadal spotyka się w niektórych stylach przekładu intersemiotycznego („przekład” tekstu z systemu znaków lit. na system znaków spektaklu teatr. czy filmu).

Współcześnie różnicują się style odbioru p.l.; dla jednych czytelników p.l. zastępuje oryginał, dla innych istnieje obok oryginału (lekturze dwutekstowej, porównawczej, sprzyjają wydania synoptyczne — wydrukowanie tłumaczenia obok oryginału). Teorie poststrukturalistyczne końca XX w. (dekonstrukcjonizm, intertekstualność, poststrukturalizm) proponują pojmowanie utworów czasów najnowszych jako ukrytych „przekładów”, gdyż rzekomo składają się one wyłącznie z „obcych słów”, czyli ukrytych cytatów oraz parafraz literatury wcześniejszej.

Wiedza o p.l. rozwija się coraz bujniej, już to jako część translatoryki (gdzie poszukuje się wspólnych reguł opisu tłumaczenia artyst. i użytkowego), już to jako dziedzina poznania literatury pięknej — łącząca zagadnienia filozofii języka, przede wszystkim kognitywnego językoznawstwa, semiotyki kultury i literaturoznawstwa, zwłaszcza komparatystyki.

Edward Balcerzan

Bibliografia

M. Krysztofiak Przekład literacki we współczesnej translatoryce, Poznań 1996;

Przekład literacki. Teoria — historia — współczesność, red. A. Nowicka-Jeżowa i D. Knysz-Tomaszewska, Warszawa 1997;

E. Balcerzan Literatura z literatury (strategie tłumaczy), Katowice 1998;

K. Pisarkowa Pragmatyka przekładu. Przypadki poetyckie, Kraków 1998.