dekonstrukcjonizm
 
Encyklopedia PWN
dekonstrukcjonizm,
zespół poglądów filozoficznych i literackich kwestionujący tradycyjne metafizyczne relacje pomiędzy znakiem i oznaczanym pojęciem (także rzeczą), istotą i zjawiskiem, tożsamością i różnicą, tym, co fonetyczne (wynikające z uprzywilejowania mowy) i niefonetyczne;
dekonstrukcjonizm podważa sądy o istnieniu instancji transcendentnych i absolutnych zasad (jak pisze J. Derrida, „Problematyka pisania i pisma rozpoczyna się od zakwestionowania wartości arche”), wzywając do porzucenia złudzenia pewników wynikających z zamkniętych systemów czy wręcz „logocentryzmu” kultury europejskiej.
Inspirowany filozofią Derridy (a przez niego związany z myślą F. Nietzschego, S. Freuda i M. Heideggera), oddziałał silnie na amerykańską krytykę literacką, szczególnie na tzw. szkołę Yale (J.H. Miller, G. Hartman, P. de Man), a także na filozofię francuską (J.L. Nancy, Ph. Lacoue-Labarthe) i angielską (S. Critchley). Ze względu na podobieństwa co do wizji rzeczywistości (m.in. tekstualność i fragmentaryczność świadomości i świata, stawianie pod znakiem zapytania przesłanek tradycyjnej kultury, a w szczególności filozofii i etyki zachodniej) — mimo sprzeciwu samych przedstawicieli dekonstrukcjonizmu — często jest łączony z postmodernizmem. Sam Derrida wykluczał jednoznaczne zdefiniowanie dekonstrukcjonizmu jako spójnej koncepcji o charakterze metodologicznym; dekonstrukcjonizm stanowi raczej próbę zakwestionowania tradycyjnej ontologii filozoficznej i literackiej w celu ujawnienia przestrzeni tego, co inne (innego ruchu i planu myśli) — sił i sensów dotychczas zacieranych i tłumionych. W tym celu dekonstrukcjonizm posługuje się wciąż pojęciami klasycznej filozofii, lecz stosuje wobec nich zabieg przekreślania (znany z pism Heideggera) czy wymazywania lub zapisywania kursywą (jak proponuje sam Derrida), starając się w ten sposób wskazać, iż w pojęciach tych działają siły kierujące się przeciwko ich dobrze znanym znaczeniom. Dekonstrukcjonizm jest wysiłkiem zmierzającym do rozpoznania i opisu tych właśnie sił podważających ustabilizowany, kanoniczny status pojęć filozoficznych.
W dekonstrukcjonizmie znaczenie pojęcia nie skupia się w jednym punkcie, lecz „rozplenia się” (Derrida używa terminu dissemination), stawiając nas w sytuacji niemożności podjęcia jakiejkolwiek decyzji. Mechanizm strzegący wolności znaku i powodujący, iż do znaczenia znaku jedynie zbliżamy się, lecz nie możemy nim zawładnąć dekonstrukcjonizm określa mianem różni (différance). Wypełnia ona dwie funkcje: pozwala wyróżnić (différer) dane pojęcie, lecz równocześnie opóźnia moment osiągnięcia przez nie pełnej tożsamości (obydwa te znaczenia Derrida dostrzega w czasowniku différer) i w konsekwencji sprawia, że zarys pojęcia jest nieostry, a ono samo staje się przez to jakby „nieobecne”. Litera a w słowie différance (w odróżnieniu od „poprawnej” pisowni — différence) sygnalizuje połączenie tych dwóch funkcji oraz wskazuje, że to, co jest niemożliwe do uchwycenia w mowie, może udostępnić się jedynie w piśmie. „Pismo” (écriture) jest w ujęciu dekonstrukcjonizmu przede wszystkim sposobem istnienia tego, co filozofia poddaje stłumieniu. Analizy wczesnego dekonstrukcjonizmu wykazują, w jaki sposób filozofia Zachodu (zwłaszcza w nurcie platońskim i chrześcijańskim) uprzywilejowywała „głos” jako formę prawdziwej, bezpośredniej obecności. Dekonstrukcjonizm jest zatem krytyką pojęcia obecność, a co za tym idzie, także i świadomości (Derrida: „uprzywilejowanie świadomości oznacza więc uprzywilejowanie obecności”). Interpretacje dekonstrukcjonizmu zmierzają do ujawnienia procesów mediacji, zapośredniczania, zachodzących w procesie myślenia, które tradycyjnie stara się pominąć poziom znaku, aby dotrzeć do „idei”. Tymczasem znak nie jest konstytuowany przez transcendentną ideę — nie istnieje on bowiem przed pojawieniem się w pewnej fizycznej formie, a zatem przed jakimś rodzajem zapisu. To właśnie pismo kreuje znaczenie („nic nie istnieje poza tekstem”); pod każdym kanonicznie odczytywanym tekstem kryje się tekst drugi, wyznaczony logiką pisma, wymykający się przyjętym procedurom i kryteriom interpretacyjnym; dzieje się tak dlatego, że nie składa się z prostych elementów, znak nie funkcjonuje jako znak, nie odsyłając nas bezpośrednio do innego, jak pisze Derrida: „nakładamy drogi przechodząc przez znak”. Naprawdę mamy bowiem do czynienia zawsze z „wiązką znaków” lub śladów („czy ktoś sądził kiedykolwiek, że śledzi się coś innego, niż zgubione ślady”, pyta Derrida). Dekonstrukcjonizmu nie można zdefiniować jako rygorystycznej „metody” filozofowania (w sensie Kartezjańskim), da się on opisać jedynie jako czujna i przyjazna (pojęcie przyjaźni odgrywa wielką rolę w późniejszych pracach Derridy) uwaga skierowana na to, co inne, a co rozprasza jedność pojęcia, sprawiając, iż jest ono heterogeniczne. Stąd biorą się konsekwencje dekonstrukcjonizmu: polityczne (niemożność podjęcia jakiejkolwiek decyzji, wahanie jako przestrzeń politycznej odpowiedzialności chroniąca przed agresją ideologii — Derrida, Lacoue-Labarthe, a także częściowo R. Rorty), teologiczne (teologia „śmierci Boga” — Th.J.J. Altizer, M. Taylor), etyczne (bliskie myśli E. Levinasa podkreślenie znaczenia Innego — Critchley) czy architektoniczne (B. Tschumi, P. Eisenman). Dekonstrukcjonizm należy do tych nurtów filozoficznych i literackich, które pozwalają odkryć w dziełach i zjawiskach kulturowo-społecznych utajone orientacje i bezwiednie przyjmowane założenia filozoficzne.
Tadeusz Sławek
Bibliografia
J. Derrida Pismo filozofii, Kraków 1992;
T. Rachwał, T. Sławek Maszyna do pisania. O dekonstruktywistycznej teorii literatury Jacquesa Derridy, Warszawa 1992;
R. Nycz Tekstowy świat. Postrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa 1993;
B. Banasiak Filozofia „końca filozofii”. Dekonstrukcja Jacquesa Derridy, Warszawa 1995;
R. Rorty Przygodność, ironia, solidarność, Warszawa 1996;
M.P. Markowski Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura, Bydgoszcz 1997;
J. Derrida Głos i fenomen, Warszawa 1997;
tegoż Pozycje, Katowice 1997.
G. Hartman Saving the Tex. Literature/Derrida/Philosophy, Baltimore 1981;
Ch. Norris Deconstruction: Theory and Practice, London 1982;
J.D. Caputo Radical Hermeneutics. Repetition, Deconstruction and the Hermeneutic Project, Bloomington 1987;
G. Ulmer Teletheory Grammatology in the Age of Video, London 1989;
Derrida and Negative Theology, ed. H. Coward, T. Foshay, New York 1992.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia