Wspólnym mianownikiem tych zjawisk stała się specyficzna postawa krytyczna wobec strukturalizmu, a w konsekwencji wobec całego tradycyjnego modelu humanistyki, którego podstawy wyznaczyła myśl nowoczesna (w postaci nadanej jej przez kartezjanizm). Poststrukturaliści dokonali krytycznej analizy i przewartościowania strukturalistycznych teorii, zdecydowanie odrzucając niektóre z ich założeń, inne zaś przyjmując, najczęściej jednak w zradykalizowanej postaci. Z uwagi na silną (polemiczno-kontynuacyjną) zależność od strukturalizmu nie uważa się poststrukturalizmu za osobną orientację czy formację, lecz za fazę, „mutację” strukturalizmu lub po prostu za jego odmianę krytyczną. Potwierdza to również fakt, że pierwsze ślady krytyk poststrukturalistycznych pojawiły się w szczytowym momencie rozwoju francuskiego strukturalizmu lat 60. (dominacja filozoficznej odmiany strukturalizmu spod znaku C. Lévi-Straussa, ekspansja myśli strukturalistycznej na wszystkie dziedziny humanistyki, manifest francuskiej szkoły narratologicznej R. Barthes’a, A.J. Greimasa, T. Todorova, C. Bremonda, 1966; narratologia). Poststrukturalizm jest często utożsamiany z postmodernizmem, jednak z uwagi na silne uwikłania filozoficzne bliższy jest raczej klimatowi intelektualnemu postmoderny (ponowoczesności). Do przedstawicieli myśli poststrukturalistycznej zalicza się przede wszystkim filozofów i literaturoznawców: J. Derridę, M. Foucaulta, G. Deleuze’a, J.-F. Lyotarda, J. Lacana, R. Rorty’ego, L. Althussera, Barthes’a, J. Kristevą. Głównym inicjatorem poststrukturalizmu był Derrida, którego rewizja fundamentów zachodniej metafizyki, a także krytycznej analizy poglądów najważniejszych teoretyków strukturalizmu — F. de Saussure’a (Kurs językoznawstwa ogólnego) i Lévi-Straussa (Antropologia strukturalna) — dały początek całemu nurtowi. Obecnie wyróżnia się 2 etapy rozwoju poststrukturalizmu: 1) 1966–85 — określany czasem jako „właściwy”, „negatywny” lub „krytyczny”, związany głównie z dekonstrukcją Derridy, a także
dekonstrukcjonizmem tzw. szkoły z Yale (P. de Man, J. Hillis Miller, B. Johnson); 2) od 1985 do dziś — określany jako „pozytywny” lub post-poststrukturalizm.
W pierwszej fazie poststrukturalizmu dominował sceptycyzm oraz postawy polemiczno-krytyczne dyskwalifikujące zwłaszcza ideę wiedzy naukowej (obiektywnej, autonomicznej, posługującej się neutralnym metajęzykiem), której model miał przynieść humanistyce strukturalizm. Kwestionowano pojęciowe fundamenty myśli strukturalno-semiotycznej (np. zaczerpnięte z modelu językoznawstwa ogólnego de Saussure’a zhierarchizowane opozycje: języka/mowy, znaczonego/znaczącego, synchronii/diachronii itp.). Podważano główne idee strukturalizmu (systemu, struktury, znaku itp.), natomiast inne przyjmowano w zradykalizowanej formie (np. de Saussure’owską tezę o niewspółmierności znaku i znaczenia czy uznanie języka za system różnic dźwiękowych). Literaturoznawcy poststrukturaliści (zwłaszcza Barthes i Kristeva) poddawali również krytyce tradycyjne statyczne ujęcie dzieła literackiego (w którym zostało uprzednio ukryte znaczenie dane do interpretacji), przeciwstawiając mu dynamiczną koncepcję tekstu literackiego (którego znaczenia zostają wytworzone w toku lektury). Podtrzymując przekonanie o przyrodzonej niestabilności znaczenia i o jego indeterminacji, kwestionując dotychczasowe kryteria obiektywizacji, uprawomocnienia i wartościowania interpretacji (zwłaszcza dominującą rolę intencji podmiotu autorskiego), głosząc przekonanie o wielości interpretacji, oraz przyjmując ideę dyseminacji (niekontrolowanego wytwarzania znaczeń) w miejsce monosemii i polisemii, radykalizowali oni założenia tradycyjnej hermeneutyki literackiej. Odrzucali też dotychczasowe dychotomiczne podziały na wnętrze/zewnętrze (dzieła literackiego), czytanie/pisanie, podmiot/przedmiot, literaturę/krytykę, teorię/praktykę, teorię/historię itd., które wiedzy o literaturze narzuciła tradycja metafizyczna. Uznając francuski strukturalizm lat 60. (a w szczególności antropologię strukturalną Lévi-Straussa) za najbardziej reprezentatywny nurt nowoczesnej formacji myślowej (zwłaszcza w jej tendencjach scjentystycznych) i poddając krytyce jego doktrynę, przedstawiciele poststrukturalizmu podważali jednocześnie założenia nowoczesnego modelu wiedzy, a zwłaszcza uznawanie prymatu rozumu (logosu) i jego pretensji do podporządkowania sobie całości doświadczenia. W duchu krytyki nowoczesnego paradygmatu wiedzy dyskredytowali również powszechnie obowiązujące kryteria (prawdy, racjonalności, obiektywności, uniwersalności, sprawiedliwości), kwestionowali naczelne idee (systemowości, jedności, całościowości, podobieństwa, postępu). Zdecydowanie odrzucali też wszelkie przejawy esencjalizmu i fundamentalizmu poznawczego.
W drugiej fazie poststrukturalizmu (której początek wyznaczył zmierzch „klasycznego” dekonstrukcjonizmu amerykańskiego) zdecydowanie zanikają nastawienia krytyczne i rewizjonistyczne, natomiast daje się dostrzec skłonności do wypracowywania programów pozytywnych. Rezygnacja z wielkich, uniwersalnych systemów i całościowych modeli pociaga za sobą rozkwit pluralizmu metodologicznego. Konsekwencją zakwestionowania metafizycznych podstaw humanistyki staje się zwrot w stronę badania uwarunkowań etyczno-politycznych, determinacji kulturowych oraz ideologicznych. Odwrót od esencjalizmu i fundamentalizmu przynosi bardzo wyraźne tendencje historycystyczne i pragmatystyczne. Odnotowuje się znaczne poszerzenie pola badawczego humanistyki: rozkwit kierunków feministycznych, tzw. gender studies (badań nad społeczno-kulturowymi determinacjami płci;
feministyczna krytyka), krytyk mniejszości (etnicznych, rasowych, seksualnych itp.). Na początku XXI w. za jedną z najważniejszych konsekwencji poststrukturalistycznej krytyki myśli nowoczesnej uważa się wyraźną reorientację humanistyki w kierunku antropologiczno-kulturowym, całemu zaś nurtowi poststrukturalistycznemu przypisuje się przełomowość na miarę przełomu antypozytywistycznego.
Anna Burzyńska
