strukturalizm
 
Encyklopedia PWN
strukturalizm
[ang. < łac.],
termin upowszechniony w latach 40. XX w.; pierwotnie oznaczał podejście i metodę badawczą stosowane w lingwistyce, następnie stał się nazwą orientacji teoretycznej w antropologii społecznej i kulturowej, badaniach literackich, religioznawstwie i psychologii.
Strukturalizm jako kierunek metodologiczny występuje w językoznawstwie, w nauce o literaturze, teorii kultury i antropologii kulturowej oraz w religioznawstwie; jako strukturofunkcjonalizm jest jednym z nurtów współczesnej socjologii; do kierunków strukturalistycznych, które zdobyły sobie współcześnie w naukach humanistycznych ogólnometodologiczne znaczenie, należy między innymi strukturalizm C. Lévi-Straussa.
W językoznawstwie teoria oparta na przekonaniu, że język jest strukturą zorganizowanych systemów znaków, podstawowym kodem komunikacyjnym w stosunkach międzyludzkich. Postawę strukturalistyczną charakteryzuje poszukiwanie motywacji określonych stanów lub procesów językowych przede wszystkim w stosunkach wzajemnych między poszczególnymi elementami systemu. Strukturalistyczna interpretacja zjawisk językowych jest zawsze interpretacją funkcjonalną, podstawowe jest dla niej pojęcie funkcji znaku, związanej z jego miejscem w systemie. Główny cel analizy strukturalnej stanowi pełny i adekwatny opis struktury języka w konkretnym przekroju synchronicznym, składający się z uporządkowanych inwentarzy znaków poszczególnych poziomów języka (fonemów, morfemów, form wyrazowych) oraz określenie zasad ich dystrybucji w tekście i wynikającej zeń (diakrytycznej lub semantycznej) funkcji poszczególnych znaków. Określenie znaku przez jego wartość relacyjną w stosunku do innych znaków pozwala odróżnić to, co jest w jego kształcie (brzmieniu, układzie linearnym) bezpośrednio ważne, relewantne (istotne) dla jego funkcji w systemie, od tego, co akcesoryczne (uzupełniające), nierelewantne. Prace pisane świadomie z pozycji strukturalistycznych pojawiły się w początku XX w., jednak szersze upowszechnienie teorii i metod badawczych strukturalizmu przypadło dopiero na lata 30. i późniejsze. Wśród prekursorów strukturalizmu wymienia się najczęściej F. de Saussure’a i J. Baudouina de Courtenay; teoria strukturalizmu została przyjęta i rozwija się obecnie w różnych mutacjach głównie w Europie i Stanach Zjednoczonych.
W socjologii i etnografii zbiorcze określenie wielu koncepcji, w których centralne miejsce zajmuje pojęcie struktury, a za główne zadanie uważa się badanie trwałych relacji między częściami (elementami) społecznej całości. Różnice pomiędzy tymi koncepcjami są znaczne i zależą od tego, które części (elementy) wyróżnia się i które relacje między nimi są uwzględnione. Wspólną ich cechą jest to, że wszystkie zakładają bezużyteczność badania poszczególnych elementów w izolacji od sposobu ich powiązania ze sobą. W tym sensie strukturalizm przeciwstawia się orientacjom indywidualistycznym, według których wiedzę o społecznych całościach można wydedukować z wiedzy o jednostkach. W innym znaczeniu mówi się o strukturalizmie wówczas, gdy chodzi o podkreślenie, iż zadaniem nauki jest odkrywanie utajonych struktur znajdujących się u podłoża obserwowanych zjawisk. Tak rozumiany strukturalizm przeciwstawia się nie tylko empiryzmowi, lecz także historyzmowi, gdyż towarzyszy mu założenie, że — w odróżnieniu od zjawisk — owe struktury są niezwykle trwałe. Strukturalizm taki rozwinął się zwłaszcza w etnologii, gdzie pod wpływem strukturalizmu w językoznawstwie (F. de Saussure i in.) Lévi-Strauss zainicjował oryginalny kierunek badań nad organizacją społeczną, strukturami pokrewieństwa, mitami, obrzędami, wykorzystując wzory badań językoznawczych. Strukturalizm etnologiczny poszukuje ukrytych, „głębokich”, nieuświadamianych struktur, przejawiających się w rzeczywistości kulturowej. Dotarcie do nich jest możliwe przez dedukcyjne konstrukcje modeli abstrakcyjnych. Modele te ujmują normy rządzące życiem społecznym, te zaś przejawiają się w obyczajach, którymi rządzą mity. Analiza i interpretacja języka mitów prowadzi do ujawnienia kulturowych modeli i ukrytej struktury. Strukturalizm etnologiczny rozumie kulturę jako system norm, a historię jako przekształcanie modeli w obrębie struktury.
Strukturalizm w metodologii i teorii literatury XX w. przyjął metodę analizy strukturalnej zmierzającej do odkrycia w badanych zjawiskach budowy (układu relacji pomiędzy ich elementami) podległej ogólniejszym modelowym prawidłom, właściwym: a) uniwersalnej strukturze dzieła literackiego, b) systemowym porządkom języka, literatury i kultury, w które utwór się wpisuje na różnych poziomach swej organizacji. Są to ogólnie biorąc: normy języka ogólnego i jego rejestry dyskursywne; zasady języka literackiego i repertuar tradycji literackiej (reguły wersyfikacyjne, konwencje stylistyczne, schematy fabularne, wzorce gatunkowe); kody regulujące semiotyczną aktywność kulturową oraz społeczną praktykę komunikacyjną (typy przekazu i sytuacji komunikacyjnej, role nadawcy i odbiorcy). Zgodnie z tym ogólnym poglądem ukształtowały się typowe cechy metody strukturalnej (o charakterze wyraźnie antygenetycznym): 1) przedmiotem badania jest utwór pojęty jako autonomiczna konstrukcja (a nie jako ekspresja podmiotu czy odbicie społeczne rzeczywistości); 2) celem badania jest opis strukturalnych cech („literackości”, funkcji estetycznej) utworu decydujących o jego literackim statusie (a nie procesu jego powstawania ani ukrytej pod nim treści czy niepowtarzalnych właściwości) — przy uwzględnieniu powiązań z tworami pokrewnymi, z którymi tworzy nadrzędną systemową całość; 3) semantyka utworu ma charakter obiektywny (nie jest wyznaczona podmiotową intencją) i całościowy (nie daje się zredukować do sumy składników), wymaga przeto odwoływania się, w opisie znaczeń jego elementów, do wiedzy o strukturze odczytywanej w kontekście systemu (-ów), w którym (-ych) jest realizowana.
Bibliografia
C. LÉVI-STRAUSS Antropologia strukturalna, Warszawa 1970;
R. BARTHES Mit i znak, Warszawa 1970;
J. MUKAŘOVSKÝ Wśród znaków i struktur, Warszawa 1970;
K. ROSNER Semiotyka strukturalna w badaniach nad literaturą, Kraków 1981;
T. HAWKES Strukturalizm i semiotyka, Warszawa 1988.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia