etnologia

etnologia

[gr. éthnos ‘lud’, ‘plemię’, ‘naród’, lógos ‘słowo’, ‘nauka’],

dyscyplina naukowa, której przedmiotem badań jest człowiek jako społeczny twórca kultury;

w etnologii za kulturę uznaje się autonomiczną sferę ludzkiej egzystencji, decydującą o specyfice i odrębności grup etnicznych. Badania etnologiczne koncentrują się na konkretnych, przeważnie współczesnych etnicznych systemach kulturowych, uwzględniając ich społeczny kontekst i historyczne uwarunkowania, oraz na studiach porównawczych nad różnymi kulturami; dążą do ustalenia reguł i prawidłowości w budowie, funkcjonowaniu, zmienności i uwarunkowaniu kultury jako niezbędnej podstawy dla teoretycznej refleksji antropologicznej Termin etnologia jest używany powszechnie w Europie i wypiera, często stosowaną zamiennie, nazwę etnografia. Odpowiednikiem etnologii w krajach anglosaskich jest antropologia społeczna (tradycja brytyjska) lub antropologia kulturowa (tradycja amerykańska). Etnologia była traktowana niekiedy jako pośredni (analityczno-interpretacyjny) etap badań, usytuowany między opisującą zjawiska kulturowe etnografią a teoretycznie i syntetyzująco zorientowaną antropologią. Podział ten stopniowo zanika na skutek modernizacji metod etnologii, stałego poszerzania jej pola badawczego oraz wzrastającej funkcji dociekań teoretycznych. W klasycznym rozumieniu przedmiotem badań etnologii była tradycyjna kultura ludowa (głównie wiejska, chłopska) narodów europejskich (nurt zwany w Polsce ludoznawstwem) oraz tradycyjne kultury ludów pozaeuropejskich (zwanych pierwotnymi, plemiennymi lub przedpiśmiennymi). Na skutek gwałtownych zmian, prowadzących do szybkiego zaniku tzw. tradycyjnych kultur, etnologia poszerzyła zainteresowania o kultury społeczeństw przemysłowych i modernizujących się Trzeciego Świata wraz z ich środowiskiem miejskim, wyłączając jednak studia nad profesjonalną kulturą artystyczną. Etnologia zajęła się również procesami zmiany kulturowej, powstawaniem nowych form kultury, przebiegiem procesów etnicznych, wzorami życia codziennego i specyfiką kulturową współczesnych narodów. Prowadzone są badania terenowe, najczęściej w małych społecznościach lokalnych (różne sposoby obserwacji i wywiadów, ankiety i audiowizualna dokumentacja oraz gromadzenie etnograficznych kolekcji muzealnych).

Etnologia pokrywa się z innymi dyscyplinami nauk społecznych, mimo to ma swoją specyfikę. Zajmuje się chętniej małymi społecznościami lokalnymi aniżeli większymi zespołami ludzkimi. Opowiada się za bezpośrednim kontaktem badacza z badaną grupą. Preferuje podejście jakościowe, a nie analizy ilościowe. Uwzględnia uwarunkowania historyczne analizowanych zjawisk i łączy je z interpretacją synchroniczną. Stara się uchwycić kulturę w sposób całościowy (holistyczny). Wielką wagę przywiązuje do międzykulturowych badań porównawczych i studiów nad wewnętrzną organizacją poszczególnych kultur. Stara się połączyć punkt widzenia etnologa z wizją świata panującą w badanej grupie w celu minimalizacji etnocentryzmu. Tradycyjny podział etnologii na studia nad kulturą materialną (techniczno-użytkową), społeczną i duchową (symboliczną) wyznaczał jej pole badawcze. Obecnie podział ten zanika ze względu na systemowe traktowanie kultury, a jego miejsce zajmują subdyscypliny usytuowane na pograniczu z innymi naukami, np. etnobotanika, etnomedycyna, etnogeografia, etnolingwistyka, etnopsychologia, etnomuzykologia, etnoarcheologia, etnoreligioznawstwo.

Etnologia rozwijała się stopniowo, a jej pierwszy, przednaukowy etap obejmował czasy od starożytności do 2. połowy XIX w. W tym okresie kształtowała się refleksja nad dziejami kultury i istotą jej organizacji, uprawiana początkowo w ramach greckiej i rzymskiej filozofii, a następnie obecna w myśli oświeceniowej z jej teorią prawa natury i postępu. Przełomem w rozwoju etnologii były wielkie odkrycia geograficzne, które dostarczyły nowych, bogatych źródeł, ukazujących kulturowe zróżnicowanie świata. Doprowadziły do ukształtowania się wczesnego, jeszcze nie w pełni profesjonalnego i samodzielnego ludoznawstwa. Od połowy XIX w. etnologia stała się samodzielną dyscypliną z własnymi katedrami, pismami, towarzystwami i muzeami. Podstawową metodą były gabinetowe studia porównawcze nad wyrwanymi z kontekstu elementami kultury, a celem — rekonstrukcja dziejów ogólnoludzkiej kultury na podstawie danych dotyczących zamorskich ludów pierwotnych i europejskich kultur ludowych. Dominowały wówczas 2 orientacje: ewolucjonizm kulturowy, dążący do odkrycia stadiów rozwoju kultury od faz prymitywnych do cywilizowanych (E.B. Tylor, J. Frazer, J. Bachofen, A. Bastian), i dyfuzjonizm z elementami antropogeografii (F. Ratzel), śledzący wędrówki elementów kultury w czasie i przestrzeni (F. Graebner, W. Schmidt, L. Frobenius). W latach 20. XX w., wobec krytyki schematyzmu tych orientacji, pojawiły się nowe interpretacje, ukazujące kulturę systemowo i całościowo. Powstały cenne monografie poszczególnych ludów i regionów. W Europie istniały 3 tendencje: socjologizm, studiujący konkretne organizmy społeczne i mechanizmy utrzymujące je w równowadze (A.R. Radcliffe-Brown) oraz analizujący społeczną naturę zjawisk kulturowych (É. Durkheim, M. Mauss, H. Hubert); funkcjonalizm, objaśniający treści kulturowe przez odwołanie się do ich funkcji w systemie kulturowym (B. Malinowski) oraz badający budowę konkretnych organizmów społecznych i sterujących nimi mechanizmów (Radcliffe-Brown); psychologizm, zainteresowany kategoriami i specyfiką pierwotnego myślenia (L. Lévy-Bruhl, A. van Gennep). Odrębnie rozwijała się amerykańska antropologia kulturowa (F. Boas i uczniowie), a także sowiecka etnografia, wykorzystująca przesycony ewolucjonizmem marksistowski materializm historyczny.

Po II wojnie światowej nastąpiły m.in.: znaczna modernizacja warsztatu etnologii, coraz większy pluralizm postaw badawczych, współpraca z innymi dyscyplinami, zawężanie specjalizacji. Pojawiły się nowe zagadnienia studiów (zmiana kulturowa, procesy etniczne, kultura społeczeństwa przemysłowego) oraz nowe orientacje: strukturalizm — dążący do odkrycia nieuświadamianych reguł budowy zjawisk kulturowych (C. Lévi-Strauss); semiotyka — traktująca kulturę jako zbiór tekstów, których znaczenie należy odczytać dzięki rekonstrukcji kodu kulturowego (W. Toporow, J. Mieletinski); kognitywizm — kierujący się dyrektywą tzw. studiów od środka (tj. rozpoznający tubylcze systemy poznawcze); etnohistoria — badania nad dziejami kultury z zastosowaniem etnologicznych analiz; etnosocjologia — skupiająca uwagę na procesach etnicznych (J.W. Bromlej) i zmianach społeczno-kulturowych współczesnych społeczeństw; ponadto inspiracje hermeneutyczne (P. Ricoeur), fenomenologiczne (M. Eliade), neomarksistowskie (M. Godelier) i ekologiczne (J.H. Steward). Od przełomu lat 70. i 80. etnologia wkroczyła w fazę istotnych przewartościowań, których celem jest reforma metod, reinterpretacja dotychczasowych ustaleń, a także refleksja nad nowym statusem etnologii

Etnologia w Polsce.

Początki polskiej etnologii tkwią w myśli i praktyce działaczy oświecenia z przełomu XVIII i XIX w. (H. Kołłątaj, J. Lelewel), postulujących gromadzenie danych o kulturze ludowej, jako podstawie rekonstrukcji dziejów narodu. Romantyczna idea głosząca, iż w kulturze ludowej tkwią naturalne i bezcenne pierwiastki kultury narodowej, inspirowała zbieranie folkloru i dokumentowanie chłopskich obyczajów (Z. Chodakowski Dołęga). W połowie XIX w. wyjątkowo cenne były prace O. Kolberga, zmierzające do systematycznego etnograficznego opisu większości regionów kraju, a także teoretyczne refleksje R. Berwińskiego nad kulturą ludową oraz pierwsze uniwersyteckie wykłady z etnologii prowadzone przez W. Pola w Krakowie. Od lat 70. XIX w., wraz z upowszechnieniem się idei pozytywizmu, nastąpiła dalsza emancypacja etnologii. Powstały fachowe czasopisma („Wisła”, „Lud”), kolekcje, muzea i towarzystwa, ukazywały się publikacje, kształtował się regionalny ruch amatorskiego ludoznawstwa. Obok wybitnych badaczy terenowych (Z. Gloger, I. Kopernicki, S. Udziela) zaznaczyli swą obecność teoretycy kultury (J. Karłowicz, L. Krzywicki). Nadal głównym przedmiotem etnologii była kultura ludowa, zwłaszcza folklor ludności ziem byłej Rzeczypospolitej; istniało także zainteresowanie kulturą ludów pozaeuropejskich, zwłaszcza u podróżników, emigrantów i zesłańców (J. Kubary — Oceania, B. Piłsudski i W. Sieroszewski — Azja Wschodnia, I. Domeyko i J. Siemiradzki — Ameryka Południowa, S. Szolc-Rogoziński — Afryka). W okresie międzywojennym etnologia była samodzielną dyscypliną akademicką. Pierwsza katedra powstała 1910 we Lwowie (S. Ciszewski), następne w Poznaniu, Krakowie, Wilnie i Warszawie. Kierowali nimi wybitni twórcy współczesnej etnologii (S. Czarnowski, A. Fischer, S. Poniatowski, Krzywicki, J.S. Bystroń, K. Moszyński, E. Frankowski). Reprezentując różne orientacje (ewolucjonizm, dyfuzjonizm, socjologizm i historyzm), przedstawiali oni obraz tzw. tradycyjnej kultury ludowej (głównie folkloru, zwyczajów, sztuki ludowej i wierzeń), uzupełniany studiami nad jej genezą, dziejami i regionalnym zróżnicowaniem. W ograniczonym zakresie prowadzono badania nad Słowiańszczyzną, kulturami iberyjskimi, Afryką, Oceanią i ludami azjatyckimi. Po II wojnie światowej etnologia szybko się odbudowała i wzmocniła organizacyjnie. Obecnie jest uprawiana na 7 uniwersytetach i w placówkach PAN. Powstała sieć muzeów etnograficznych i muzeów budownictwa ludowego (skansenów). Działa Polskie Towarzystwo Ludoznawcze (założone 1895) oraz Komitet Badań Etnologicznych PAN (założony 1975). Publikowane są czasopisma: „Lud” (od 1895), „Etnografia Polska” (od 1958), „Ethnologia Polona” (od 1975), „Polska Sztuka Ludowa” (od 1947), „Literatura Ludowa” (od 1957) i in. Wydawana jest monumentalna źródłowa seria dzieł wszystkich Kolberga (od 1961), Polski Atlas Etnograficzny oraz liczne monografie regionalne i problemowe, studia, syntezy i podręczniki.

W związku z ideologiczną hegemonią marksizmu w naukach społecznych głównym obszarem studiów w latach 50. była kultura materialna, której miejsce w latach 60. zajęły problemy życia społecznego wsi (K. Zawistowicz-Adamska, A. Kutrzeba-Pojnarowa), uzupełniane studiami nad ludową plastyką (R. Reinfuss, T. Seweryn), muzyką (M. Sobieski) i literaturą (J. Krzyżanowski). Od lat 70. są prowadzone badania nad kulturą symboliczną (magią, mitem, myśleniem pierwotnym, ludową wizją świata). Współczesna etnologia koncentruje uwagę na badaniach nad zanikającą, tzw. tradycyjną (XIX-wieczną) kulturą ludową, jej przemianami w XX w. i miejscem w kulturze narodowej. Nurt ten uzupełniają zainteresowania współczesnymi formami kultury popularnej i życia codziennego oraz studia etniczne, poświęcone mniejszościom, problemom pograniczy i skupiskom polonijnym. Rozwijają się także studia nad kulturami innych krajów i kontynentów (Moszyński, M. Frankowska, W. Dynowski i A. Waligórski). Teoretyczne podstawy powojennej etnologii cechował pluralizm poglądów, nawiązujący do tradycji międzywojennej (funkcjonalizm Waligórskiego, ewolucjonizm krytyczny Moszyńskiego, dyfuzjonizm J. Gajka) i poszukujący nowych rozwiązań. Te ostatnie oscylowały między historyzmem, akcentującym wagę dziejów kultury, i socjologizującą interpretacją wyjaśniającą bieżące zmiany społeczne. Połączenie obu tych tendencji, preferowane przez K. Dobrowolskiego i J. Bursztę oraz ich uczniów, zadecydowało o specyfice polskich studiów etnologicznych. Od lat 70. wykorzystuje się inspiracje strukturalizmu, semiotyki, fenomenologii, kognitywizmu, dekonstrukcjonizmu i postmodernizmu.

Aleksander Posern-Zieliński

Bibliografia

Historia etnologii polskiej, red. M. Terlecka, Wrocław 1973;

Cz. Robotycki Etnografia wobec kultury współczesnej, Kraków 1992;

Pożegnanie paradygmatu. Etnologia wobec współczesności, red. W.J. Burszta, J. Damrosz, Warszawa 1994;

Etnologia polska między ludoznawstwem a antropologią, red. A. Posern-Zieliński, Poznań 1995.