Polska. Teatr. Od początków do 1765

Polska. Teatr. Od początków do 1765

Podobnie jak w większości krajów europejskich teatr w Polsce zrodził się w średniowieczu jako teatr religijny. Pierwsze zapisy łacińskich dramatyzacji liturgicznych pochodzą z XIII w. (Processio in Ramis Palmarum), a dramatu liturgicznego (Visitatio Sepulchri) z połowy XIII w. (przed 1253); pierwszym świadectwem istnienia widowisk obrzędowych w języku polskim jest utwór Skarga umierającego (zapis około 1470); przypuszczalnie od XV w. (na Śląsku od XIV w.) były wystawiane misteria (za zachowany fragment misterium uważa się niekiedy tzw. Lament świętokrzyski, czyli Żale Matki Boskiej pod Krzyżem z 2. połowy XV w.). Widowiska religijne inscenizowano w kościołach, potem na placach publicznych, zapewne na scenie symultanicznej; były odgrywane przez diakonów i kleryków, z czasem przez pobożnych mieszczan i żaków. Od XIV w. pojawiały się wiadomości o występach wędrownych igrców (grywali zapewne scenki komiczne).

Rozwój teatru staropolskiego nastąpił w XVI w., w dobie rozkwitu odrodzenia i reformacji. Pierwszym teatrem świeckim był humanistyczny teatr studentów i profesorów Akademii Krakowskiej, w którym grano od początku XVI w. (także na dworze królewskim) po łacinie, później (zapewne od połowy XVI w.) także po polsku; w repertuarze znajdowały się utwory o tematyce mitologicznej (Sąd Parysa... J. Lochera). Z kształtowaniem się różnych ośrodków teatru świeckiego (szkoły, dwór królewski) zapewne wiązało się powstanie moralitetu (Żywot Józefa... M. Reja, Komedyja Justyna i Konstancjej M. Bielskiego); w połowie XVI w. pojawiły się popularne widowiska odgrywane głównie przez żaków z okazji świąt czy mięsopustu (z tym nurtem wiązały się Komedyja o mięsopuście oraz Tragedyja żebracza nowo uczyniona); 1578 wystawiono z inicjatywy J. Zamoyskiego we dworze w Jazdowie pod Warszawą, w obecności Stefana Batorego, pierwszą polską tragedię renesansową, Odprawę posłów greckich J. Kochanowskiego. Przeciwnie niż w zachodniej Europie nastąpił w Polsce bujny rozwój widowisk misteryjnych, który trwał do XVIII w. (pierwsze w pełni zachowane to Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka), pasyjnych i bożonarodzeniowych (z tymi ściśle związane powstanie szopki); ich różnorodne formy, nasycone bogactwem realiów obyczaju polskiego, wykorzystujące także z biegiem czasu doświadczenia i style teatru świeckiego (tzw. opera pasyjna Utarczka krwawie wojującego Boga z końca XVII w.), ukształtowały w dużej mierze oryginalny charakter staropolskiej tradycji teatralnej. Zróżnicowane formy wytworzył rozwój komedii: od wplatanych w misteria licznych intermediów (będących w XVII w. najpopularniejszą formą widowiska komicznego), przeróbek sztuk antycznych (Potrójny z Plauta P. Cieklińskiego), po plebejską komedię rybałtowską; i pozostającą w jej kręgu mięsopustną komedię graną na dworach szlacheckich (Z chłopa król P. Baryki) oraz parafrazy barokowej komedii włoskiej (S.H. Lubomirski).

Na początku XVII w. pojawiły się w Polsce wędrowne zespoły angielskie (m.in. ze sztukami W. Szekspira) i włoskie zespoły commedia dell'arte, występujące publicznie (Gdańsk, Toruń) i na dworze królewskim (od 1611 w Warszawie). W 1633–48 na dworze Władysława IV Wazy istniał stały zespół włoski: operowy, komediowy i baletowy (w repertuarze tzw. dramma per musica i commedia dell'arte); 1637 król zbudował na zamku warszawskim stałą scenę na wzór włoskich scen barokowych. Wpływy francuskiego klasycyzmu ujawniły się za panowania Jana II Kazimierza i Jana III Sobieskiego w amatorskich, dworskich przedstawieniach sztuk J. Racine'a i Moliera, a także w odegraniu 1662 po polsku, w obecności Jana II Kazimierza, Cyda P. Corneille'a, w przekładzie J.A. Morsztyna. Szczytowy rozwój teatru królewskiego nastąpił za panowania Sasów; oprócz zespołów włoskich, operowych i commedia dell'arte, należących wówczas do najlepszych w Europie, występowały na dworze także zespoły francuskie; 1748 August III zbudował teatr zwany Operalnią, dostępny niekiedy dla szerszej publiczności. Od 2. połowy XVII w. również magnaci (m.in. Lubomirscy, Radziwiłłowie, Braniccy) zakładali w swych siedzibach sceny, wystawiając, w przeciwieństwie do teatru królewskiego, przeważnie utwory polskie, zwykle własnego autorstwa (U. Radziwiłłowa, W. Rzewuski).

Od połowy XVII w. do połowy XVIII w. najpopularniejszą formą teatru były przedstawienia szkolne w kolegiach jezuickich (było ich w całej Polsce 59), pijarskich (23), a także w szkołach różnowierczych; podstawą repertuaru były sztuki religijne-dydaktyczne w języku łacińskim i polskim (także niemieckim i ukraińskim), pisane głównie przez nauczycieli; przedstawienia dawano niekiedy dla szerszego kręgu widzów. W okresie wczesnego oświecenia, w wyniku reformy S. Konarskiego u pijarów, a następnie reformy u jezuitów weszły na sceny szkolne tragedie i komedie francuskich klasyków, wystawiane w oryginale i przeróbkach polskich, a także polskie utwory propagujące reformy polityczne (u pijarów np. Tragedia Epaminondy Konarskiego) oraz naprawę obyczajów (u jezuitów tzw. komedie konwiktowe F. Bohomolca).

Molière, Mieszczanin szlachcicem, program komedii. Leszno, 1687