Polska. Teatr. Druga wojna światowa

Polska. Teatr. Druga wojna światowa

W 1939 Niemcy zamknęli wszystkie teatry polskie na okupowanych ziemiach. W 1940 powstała w Warszawie konspiracyjna Rada Teatralna, kierowana przez B. Korzeniewskiego, Schillera i Wiercińskiego. Młodzi aktorzy kształcili się w tajnym PIST i na kursach aktorskich. W GG gmachy teatrów zostały przejęte przez okupanta; zezwolono na uruchomienie kilku scen polskich pod warunkiem, że będą prezentować niewybredny repertuar rozrywkowy (nie wolno było wprowadzać elementów ludowych: tańców, pieśni, strojów); bojkotowała je większość polskich aktorów i widzów. W VII 1940 władze niemieckie wydały zarządzenie dotyczące rejestrowania się wszystkich aktorów pragnących pracować w swoim zawodzie; na tajnym zebraniu ZASP podjęto decyzję o bojkocie zarządzenia; zezwolono natomiast aktorom na występy w kawiarniach prowadzonych przez artystów teatru, filmu i muzyków; niesubordynowanym orzekano karę infamii; zaraz po zakończeniu wojny sądy ZASP rozpatrywały prawie wszystkie przypadki nieposłuszeństwa i wymierzały kary stosowne do nowych warunków (np. zakaz występów w Warszawie, zakaz druku nazwiska na afiszu). Działały zarówno teatry jawne, organizowane przez Niemców (w Warszawie — Teatr Komedia, Teatr Miasta Warszawy w budynku Teatru Polskiego, około 14 teatrzyków rewiowych; w Krakowie — Teatr Powszechny), jak i wolne teatry konspiracyjne; tajne grupy teatralne (m.in. pod kierunkiem H. Szletyńskiego, Wiercińskich, S. Daczyńskiego) podejmowały pracę o charakterze studyjnym; Schiller w zakładzie wychowawczym sióstr benedyktynek w Henrykowie pod Warszawą wystawił (z udziałem wychowanek) Pastorałkę (1943), Gody weselne (1943), Historię o Męce i Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (1944), na które to przedstawienia zjeżdżała elita artystyczna stolicy. Z inicjatywy Biura Informacji i Propagandy ZWZ-AK powstał w Warszawie Teatr Wojskowy, nad którym opiekę artystyczną sprawował Korzeniewski. W Krakowie od 1941 działał Teatr Rapsodyczny M. Kotlarczyka (wystawienia: Króla Ducha 1941, Beniowskiego 1942 i Samuela Zborowskiego 1943 Słowackiego, Pana Tadeusza Mickiewicza 1942) oraz eksperymentalny Teatr Niezależny T. Kantora, działający 1942–44 (inscenizacje Balladyny Słowackiego 1943, Powrotu Odysa Wyspiańskiego 1944). Teatry w Wilnie, Lwowie, Grodnie nie przerwały działalności po wybuchu wojny; miejsce powołanych do wojska artystów zajmowali aktorzy napływający z Polski centralnej; teatry prowadziły działalność w coraz to nowej sytuacji politycznej (zmieniające się władze okupacyjne); przez pewien czas nie miały środków materialnych na kontynuowanie występów, borykały się z trudnościami lokalowymi. W Wilnie bez względu na zmieniające się w mieście władze (polskie, litewskie, sowieckie) polski zespół dramatyczny grał w budynku Teatru na Pohulance, a po przejęciu go przez Litewski Teatr Dramatu i Opery występował w kolejnych nowych siedzibach; dużym powodzeniem cieszyły się także występy Teatru Muzycznego „Lutnia” oraz rewiowego Teatru Miniatury i kabaretu Ksantypa; wkroczenie do miasta armii niemieckiej (VI 1941, okupacja do VII 1944) położyło kres pracy polskiego teatru, wielu aktorów wróciło do Warszawy; 1944 ponownie rozpoczęły występy zespoły polski: Wileński Polski Teatr Dramatyczny i Wileński Polski Teatr Komedii Muzycznej, które IV 1945 opuściły Wilno i w ramach prowadzonej przez władze Litwy Radzieckiej akcji repatriacyjnej przyjechały do Torunia (zespół dramatyczny) i Łodzi (zespół muzyczny). Na scenach wileńskich w tym okresie pracowali m.in.: H. Bielicka, J. Duszyński, L. Kielanowski-Pobóg, J. Kurnakowicz, S. Martyka, M. Melina, S. Perzanowska, M. Szpakowicz, I. Śmiałowski, L. Wołłejko. We Lwowie na podstawie uchwały Rady Komisarzy Ludowych (XII 1939) otwarto 5 teatrów: ukraińskich (Teatr Opery i Baletu w gmachu Teatru Wielkiego, Teatr Dramatyczny im. Ł. Ukrainki), polskich (Lwowski Państwowy Polski Teatr Dramatyczny, Lwowski Państwowy Teatr Miniatury) i Żydowski Teatr Dramatyczny pod dyrekcją I. Kamińskiej; ze scenami lwowskimi związani byli m.in.: J. Andrzejewska, A. Bardini, E. Bodo, T. Boy-Żeleński, W. Broniewski, B. Dąbrowski, W. Krasnowiecki, J. Kreczmar, O. Ortwin, Terné, W. Wasilewska, K. Tom; okupacja niemiecka (VI 1941–VII 1944) przerwała działalność teatrów; 1945 wielu polskich artystów wyjechało ze Lwowa do Katowic. Również w Grodnie działały od 1940 teatry polskie: Polski Teatr Kukiełek W. Jaremy i Państwowy Teatr Polski Białoruskiej SRR A. Węgierki (od VIII 1940 siedziba w Białymstoku, grał do połowy V 1941), z którym związani byli: H. Kossobudzka, T. Mankiewicz, Cz. Wołłejko, J. Woszczerowicz.

Poza krajem polskie zespoły teatralne działały jawnie w obozach jenieckich (głównie w oflagach) i w wojsku (teatry frontowe). W Niemczech w Teatrze Obozowym w Murnau urządzał przedstawienia Schiller; po wyzwoleniu obozu (IV 1945) zorganizował pod patronatem YMCA Teatr Ludowy im. W. Bogusławskiego (przedstawienie inauguracyjne Gody weselne VIII 1945 w Lingen), który występował w północnych Niemczech, Holandii, Belgii (inscenizacja Kramu z piosenkami 1945). W Sielcach nad Oką powstał VI 1943 Teatrzyk Żołnierza (od IX 1943 p.n. Teatr Żołnierza 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, od X 1944 p.n. Teatr Wojska Polskiego); pierwszy dotarł z WP do kraju i zainicjował życie teatralne w Lublinie (premiera Wesela Wyspiańskiego XI 1944). W 1941 w Buzułuku powstał teatr polowy przy tworzącej się Armii Polskiej w ZSRR; Teatr Dramatyczny Armii Polskiej na Wschodzie występował na szlaku wojennym Drugiego Korpusu Polskiego (Iran, Syria, Palestyna, Egipt), dotarł do Włoch (od 1944 p.n. Teatr Dramatyczny 2 Korpusu, kierownictwo artystyczne J. Domańska i W. Radulski); dawał przedstawienia w czasie kampanii włoskiej, od połowy V 1945 w Recanati, a od VIII 1945 w Wielkiej Brytanii, gdzie uległ rozbiciu. Później polskie zespoły teatralne działały przy Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia, korzystając z transportu wojskowego objeżdżały obozy i inne ośrodki polskiego osiedlenia na terenie Anglii, Walii i Szkocji (występy w 80 ośrodkach, około 600 spektakli); X 1948 teatry polskie otrzymały rozkaz rozwiązania się. Na Bliskim Wschodzie i we Włoszech działały także zespoły rewiowe F. Konarskiego (pseudonim Ref-Ren) i Krukowskiego; występowały niekiedy razem p.n. Polish Parade.

Podczas II wojny światowej zginęło około 350 aktorów; całkowitemu zniszczeniu uległo wiele budynków teatralnych (w Warszawie wszystkie oprócz Teatru Polskiego).