Hiszpania. Literatura
 
Encyklopedia PWN
Hiszpania. Literatura.
Mianem literatury hiszp. określa się piśmiennictwo w języku kastylijskim; nie obejmuje ona utworów w języku katalońskim, baskijskim, dialekcie galisyjskim oraz piśmiennictwa hispanoamerykańskiego. Początek tej literatury stanowi bogata twórczość wędrownych żonglerów (anonimowy epos rycerski Pieśń o Cydzie ok. 1140) i wykształconych klerków (gł. duchownych; poezja Gonzalo de Berceo); na rozwój prozy w XIII w. wpłynął Alfons X Mądry; poezję XIV w. reprezentowali: J. Ruiz i P. López de Ayala (także historyk), prozę — Juan Manuel; proza XV w. miała charakter satyr.-dydaktyczny i hist., ukształtował się też romans rycerski (Amadís de Gaula); rozwinęła się anonimowa twórczość poet. w formie → romancy; liryka nawiązująca do wzorów wł. i antycznych (markiz de Santillana, G. i J. Manrique’owie, J. de Mena) zapowiadała renesans; w teatrze pojawili się 2 autorzy przygotowujący jego późniejszy świetny rozwój w XVI i XVII w.: J. del Encina, zw. patriarchą teatru hiszp., i F. de Rojas, autor Celestyny. Między średniowieczem i odrodzeniem — dość wczesnym dzięki ekspansji hiszp. na Płw. Apeniński — ciągłość rozwoju literatury hiszp. nie została zerwana: nadal rozwijała się poezja, gł. pod znakiem szkoły wł. (J. Boscán, Garcilaso de la Vega), romans przygodowo-sentymentalny, teatr (piszący również w języku hiszp. Portugalczyk Gil Vicente); w 2. poł. XVI w. w poezji hiszp. zapanował duch ascezy i mistycyzmu; pojawiły się 2 szkoły: salamantyjska (L. de León) i sewilska (F. de Herrera); literatura mistyczna osiągnęła wysoki poziom artyst. (św. Jan od Krzyża, św. Ludwik z Grenady i św. Teresa z Ávila); rozwinął się romans pasterski (m.in. Diana J. de Montemayora) i mauretański (m.in. Abencerraje i piękna Haryfa) oraz powieść łotrzykowska (Żywot Łazika z Tormesu); dramat reprezentowali J. de la Cueva i L. de Rueda, twórca tzw. pasos — krótkich obrazków realist.; powstawała literatura związana z podbojem Ameryki Łac. (kroniki: H. Cortésa, B. Díaza del Castillo, poemat epicki La Araucana A. de Ercilli y Zúñigi). Na przeł. XVI i XVII w. tworzył M. de Cervantes Saavedra, autor Don Kichota — pierwszej wybitnej powieści nowoż.; XVII w., zdominowany przez barok i kontrreformację, był to przede wszystkim złoty wiek teatru hiszp.; pisali wówczas: Lope de Vega, twórca dramatu nar., tzw. komedii hiszp. i jego następcy (G. de Castro y Bellvis, Tirso de Molina, J. Ruiz de Alarcón y Mendoza), a także wybitny dramaturg baroku — P. Calderón de la Barca oraz należący do jego kręgu A. Moreto y Cavaña i F. de Rojas Zorrilla; oprócz popularnego dramatu i powieści łotrzykowskiej (M. Alemán, V. Espinel, L. Vélez de Guevara) pojawił się nurt hermetyczny i elitarny, zw. w poezji gongoryzmem (L. de Góngora y Argote), w prozie i poezji konceptyzmem (F. de Quevedo y Villegas, B. Gracían y Morales). Literatura hiszp. XVIII w., znajdująca się pod wpływem fr. klasycyzmu i oświecenia, straciła rozmach poprzedniej epoki: klasycyst. teatr (L. Fernández de Moratín, V. García de la Huerta) i poezja (J. Meléndez Valdés, M.J. Quintana), piśmiennictwo erudycyjne (B.J. Feijóo y Montenegro, G.M. de Jovellanos). Romantyzm hiszp., spóźniony w stosunku do eur., przechodził 2 fazy: jedna, to twórczość pisarzy, którzy na pewien czas wyemigrowali po wojnach napoleońskich i tworzyli pod wpływem wzorów eur. (J. de Espronceda, F. Martínez de la Rosa, Á. de Saavedra y Ramírez, M.J. de Larra), druga, późniejsza, gdy zaczął się zwrot ku tradycjom nar. (dramaturg J. Zorrilla y Moral) i pojawił się nurt obyczajowy, zw. kostumbryzmem (R. de Mesonero Romanos). Zapowiedzią modernizmu jest późnoromant. liryka G.A. Bécquera i R. de Castro. W 2. poł. XIX w. nastąpił rozkwit prozy realist. (C. Böhl de Faber, P.A. de Alarcón, J. Valera, A. Palacio Valdés, nawiązująca do naturalizmu E. Pardo Bazán, Clarín, a zwłaszcza B. Pérez Galdós), w dramacie splatały się tendencje romant. z realist. (J. Echegaray, A. López de Ayala, M. Bretón de los Herreros, M. Tamayo); krytykę uprawiał M. Menéndez y Pelayo; tradycje realizmu w pocz. XX w. kontynuował powieściopisarz V. Blasco Ibáñez.
Po klęsce Hiszpanii 1898 wystąpili pisarze tzw. pokolenia 1898, szukający dróg moralnego odrodzenia ojczyzny (ideolodzy i przedstawiciele ruchu: Á. Ganivet — prekursor, Azorín, R. de Maeztu y Whitney, M. de Unamuno, A. Machado y Ruiz, J. Benavente y Martínez, P. Baroja y Nessi); modernizm, powiązany z tradycjami pokolenia 1898, zaznaczył się m.in. w dramacie i prozie R. del Valle-Inclána i tzw. poezji czystej J.R. Jiméneza; rozwijała się eseistyka (J. Ortega y Gasset, założyciel pisma „Revista de Occidente”, E. d’Ors y Rovira, ideolog ruchu katalońskiego zw. nowecentyzmem). Po I wojnie świat. w poezji hiszp. zapanowały kierunki awangardowe: ultraizm (G. de Torre, G. Diego) i kreacjonizm zainicjowany przez Chilijczyka V. Huidobro (Diego); poeci tzw. pokolenia 1927 (R. Alberti, P. Salinas, J. Guillén, L. Cernuda, E. Prados, V. Aleixandre y Merlo, M. Altolaguirre) nawiązywali do gongoryzmu, przypomnianego przez krytyka D. Alonso, a także do folkloru (F. García Lorca); do odnowy prozy przyczynili się: G. Miró Ferrer, R. Pérez de Ayala i R. Gómez de la Serna, dramatu — Valle-Inclán, A. Casona, a zwłaszcza García Lorca. W czasie wojny domowej liczni pisarze zginęli (García Lorca, Maeztu y Whitney), większość wybitnych autorów wyemigrowała; do połowy lat 50. poezję charakteryzowała ucieczka od rzeczywistości, której to postawie sprzeciwiali się Aleixandre y Merlo, B. de Otero, G. Celaya, V. Cremer, E. de Nora; od poł. lat 50. następowała powolna liberalizacja polit.; rozwija się powieść (C.J. Cela, J.M. Gironella, M. Delibes, C. Laforet, J. i L. Goytisolo, A.M. Matute, J. Benet, J. Marsé, E. Mendoza) i dramat (A. Buero Vallejo, A. Sastre, F. Nieva, A. Gala, L. Olmo oraz publikujący w języku fr. F. Arrabal), esej reprezentuje m.in. M. Zambrano. W powieści ostatnich dziesięcioleci XX w. doszła do głosu grupa sprawnych warsztatowo pisarzy, którzy triumfalnie weszli na rynki eur.; należą do nich: J. Tomeo, M. Vázquez Montalbán, L. Mateo Díez, J.J. Millás, Javier Marías, A. Pérez-Reverte, A. Muñoz Molina. Spośród nagród lit. najwieksza rangę ma Nagroda Cervantesa, Państw. nagroda Lit., Nagroda Krytyki oraz rywalizujące ze sobą nagrody wydawnictw Planeta i Destino (Nagroda Nadal).
Bibliografia
Á. DEL RÍOHistoria literatury hiszpańskiej, t. 1–2, Warszawa 1970–72.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia