filozofia poznania

filozofia poznania, epistemologia, gnoseologia,

dyscyplina filozoficzna, której przedmiotem są ludzkie poznanie i wiedza.

Klasycznymi zagadnieniami filozofii poznania są kwestie: istoty i struktury poznania, przedmiotu i granic poznania; źródeł poznania; historycznych, społecznych, psychicznych i in. uwarunkowań działalności poznawczej człowieka; metod uzasadniania wiedzy; kryterium prawdziwości poznania oraz teorii prawdy.

W dziejach rozwoju filozofii na gruncie filozofii poznania toczyły się historyczne spory, jak np. spór między realizmem epistemologicznym a kierunkami subiektywno-idealistycznymi i agnostycznymi o przedmiot poznania, czy spór między genetycznym racjonalizmem a empiryzmem o rolę zmysłów i rozumu jako źródeł poznania; w zakres problematyki były też często włączane zagadnienia z dziedziny psychologii i logiki. W trakcie wielowiekowego rozwoju, do XIX w. większość kierunków filozoficznych koncentrowała się na problematyce ontologicznej i uprawiała filozofię poznania jako dyscyplinę drugoplanową i wtórną wobec ontologii; w szerszym zakresie filozofia poznania była rozwijana przez kierunki o nastawieniu agnostycznym i sceptycznym, głoszące tezę o niepoznawalności świata i w związku z tym koncentrujące się na zagadnieniach przeżyć poznawczych człowieka oraz wartości i wiarygodności ludzkich wrażeń i sądów; szczególną rangę zyskała filozofia poznania od czasów krytyki problematyki ontologicznej dokonanej przez I. Kanta, umocnioną następnie przez dominację tendencji pozytywistycznych; w związku z tym w XIX i XX w. nabrał znaczenia problem względnego priorytetu ontologii bądź filozofii poznania, który stał się przedmiotem filozoficznych sporów i kontrowersji. Współcześnie zarówno kwestia priorytetu ontologii bądź filozofii poznania w całokształcie rozważań filozoficznych, jak również ogół podstawowych problemów podejmowanych przez tradycyjną filozofię poznania straciły na aktualności; punkt ciężkości rozważań przesuwa się coraz bardziej na problematykę poznania naukowego, a więc sposobów postępowania przy podejmowaniu czynności badawczych (np. stawiania i sprawdzania hipotez, konstruowania teorii naukowych, wyjaśniania faktów i prawidłowości naukowych); tak ukierunkowana filozofia poznania odnosi się głównie do praktyki badawczej nauk szczegółowych i pozostaje w ścisłych związkach z metodologią nauk.