pozytywizm

pozytywizm

[fr. positivisme < łac. positivus ‘oparty’, ‘uzasadniony’],

filoz. w wąskim rozumieniu — system filozoficzny (filozofii pozytywnej) A. Comte’a wyłożony w Cours de philosophie positive (t. 1–6 1830–42), w szerszym — jeden z głównych nurtów w filozofii XIX i XX w., wywodzący się z refleksji filozoficznej nad poznaniem naukowym oraz nad strukturą metodologiczną i osiągnięciami teoretycznymi i praktycznych nauk szczegółowych (zwłaszcza ścisłych).

W dziejach kształtowania się rozwoju tego nurtu, genetycznie wywodzącego się z refleksji filozoficznej nad poznaniem naukowym, nad teoretycznymi i praktycznymi osiągnięciami nauk szczegółowych (zwłaszcza tzw. nauk ścisłych) oraz sposobami postępowania i strukturą metodologiczną tych nauk, można wyróżnić co najmniej 4 okresy: 1) prepozytywizmu, sięgającego początkami do „rewolucji naukowej” XVII w., a w XVIII w. znajdującego swój wyraz w poglądach J.L. d’Alemberta i P.S. Laplace’a i zwłaszcza D. Hume’a; 2) tzw. pozytywizmu pierwszego (pozytywizmu właściwego), przypadającego na 2. połowę XIX w., zainicjowanego przez Comte’a, rozwijanego przez jego kontynuatorów we Francji oraz przez J.S. Milla i H. Spencera w Anglii; w tym okresie pozytywizm połączony z ewolucjonizmem i scjentyzmem stał się poglądem panującym wśród przedstawicieli nauk szczegółowych i jednym z głównych czynników kształtujących umysłowość europejską; 3) tzw. pozytywizmu drugiego, przypadającego na okres końca XIX i początku XX w., kiedy program pozytywizmu został podjęty przez empiriokrytycyzm (głównie R. Avenarius, E. Mach); 4) tzw. pozytywizmu trzeciego, przypadającego na początek XX w., związanego z rozwojem neopozytywizmu (M. Schlick, R. Carnap, L, Wittgenstein i in.).

Cechami charakteryzującymi pozytywistyczny typ myślenia, a zarazem wyróżniającymi pozytywizm spośród innych kierunków filozoficznych były: postulat oczyszczenia „wiedzy pozytywnej” z wszelkiej metafizyki; wartościowanie poznania ludzkiego zgodne z zasadami empiryzmu, fenomenalizmu, nominalizmu; negacja wartości poznawczej wypowiedzi oceniających i normatywnych (ocena, norma); program jedności metodologicznych nauk i rezerwowania miana naukowości, tylko dla tego typu poznania, które można osiągnąć za pomocą metod wypracowanych przez nowożytne przyrodoznawstwo, a które wykazuje swoją praktyczną użyteczność w możliwościach przewidywania przyszłych przemian i technicznego przekształcenia rzeczywistości; preferowanie eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce; odrzucanie twierdzeń niedających się zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej; ograniczenie zainteresowań do sfery empirycznie danych faktów (fakt naukowy) oraz do poszukiwania odpowiedzi na pytanie „jak?”, nie zaś „dlaczego?”.

„Pierwszy” pozytywizm czerpał inspirację z rozwoju nauk doświadczalnych i niekiedy materialistycznego ujęcia procesów przyrodniczych; rolę filozofii ograniczał on do systematyzowania (zwłaszcza wyników nauk szczegółowych). „Drugi” pozytywizm rozwijał się w okresie „kryzysu” fizyki klasycznej, początków fizyki relatywistycznej, w swych zainteresowaniach epistemologicznych był zbliżony do współczesnego mu neokantyzmu i nawiązywał w teorii poznania do osiągnięć ówczesnej psychologii; zaznaczyły się w nim wyraźnie tendencje zarówno do agnostycyzmu, jak i ograniczania sfery faktów do tzw. „danych czystego doświadczenia”. „Trzeci” pozytywizm czerpał inspiracje głównie z rozwoju logiki matematycznej i matematyki w XX w., zajmował się zwłaszcza zagadnieniami analizy języka naukowego, wiązał sensowność twierdzeń z ich sprawdzalnością (weryfikacja); głosił, że większość tradycyjnych zagadnień filozoficznych to „pseudoproblemy”, a filozofia naukowa powinna się sprowadzać do analizy języka nauki (filozofia języka). W połowie XX w. pozytywizm występował głównie w postaci zmodernizowanego scjentyzmu, głoszącego aprobatę rzemiosła nauk pozytywnych, sceptycyzm wobec szerszych uogólnien filozoficznych i postulat zastąpienia filozofii teorią i metodologią nauk, w tym poznania naukowego.

Bibliografia

L. Kołakowski Filozofia pozytywistyczna. Od Hume’a do Koła Wiedeńskiego, Warszawa 1966;

R. Carnap Filozofia jako analiza języka nauki, Warszawa 1969;

J. Pietrzak Pozytywistyczna teoria nauki, Częstochowa 1982;

W. Tyburski Ideologia nauki w świadomości polskich środowisk intelektualnych doby pozytywizmu: rozwój, metamorfozy, załamania, Toruń 1989;

J. Skarbek Pozytywistyczna teoria wiedzy, Warszawa 1995;

R. Carnap Wprowadzenie do filozofii nauki, Warszawa 2000;

A. Comte Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, Warszawa 2001.