Historia psychologii. Przez wiele wieków, począwszy od starożytności problemy należące dziś do psychologii rozważano w obrębie innych nauk: filozofii (Platon, Arystoteles, R. Descartes, J. Locke, D. Hume, F. Brentano), medycyny (Hipokrates, Galen, Paracelsus), teologii (święty Augustyn, święty Tomasz z Akwinu). Najczęściej wiązano problematykę psychologiczną z dualistycznym poglądem na świat, przyjmującym istnienie 2 rodzajów bytu: ciała i duszy, przy czym psychologię traktowano jako naukę o duszy i stąd wywodzi się jej nazwa, użyta po raz pierwszy w okresie odrodzenia przez F. Melanchtona. Jako dyscyplina naukowa w nowoczesnym rozumieniu psychologia ukształtowała się w XIX w. Proces ten zapoczątkowały badania doświadczalne nad wrażeniami, w których starano się określić, jak intensywność wrażeń zależy od cech bodźców fizycznych działających na organy zmysłowe człowieka (E.H. Weber, G.Th. Fechner; psychofizyka). Opracowano także fizjologiczne teorie wrażeń zmysłowych (H.L.F. Helmholtz); ustalono podstawowe fakty dotyczące lokalizacji funkcji psychicznych w mózgu (P. Broca). Najważniejszą datą związaną z wyodrębnieniem się psychologii jako samodzielnej dyscypliny jest rok 1879, w którym W. Wundt założył pierwsze laboratorium psychologiczne na uniwersytecie w Lipsku. Przyjął on atomistyczną (atomizm psychologiczny) teorię świadomości oraz asocjacyjny (asocjacjonizm) model jej funkcjonowania, a jako metodę badania introspekcję, polegającą na obserwowaniu własnych przeżyć; metoda ta, znana od czasów M. Montaigne’a, po raz pierwszy znalazła zastosowanie w warunkach eksperymentalnych. Wundt przyjął także (za Fechnerem) zasadę paralelizmu psychofizycznego, co uwolniło stworzoną przez niego psychologię od filozoficznych problemów duszy i jej stosunku do ciała (psychofizyczny problem), włączając psychologię do grona nauk empirycznych. Wundt i jego współpracownicy zajmowali się początkowo kontynuacją psychofizycznych badań nad wrażeniami. Obszar ten był powoli rozszerzany na zjawiska bardziej złożone, takie jak spostrzeżenia, pamięć mechaniczna, emocje i in. Były one starannie opisywane i klasyfikowane, dzięki czemu usystematyzowano, uściślono i wzbogacono wyniki wielowiekowych obserwacji na temat natury tych zjawisk. Psychologia w tej postaci (zwana psychologią klasyczną), przetrwała do końca XIX w. Na początku XX w. pod wpływem rozwoju innych dyscyplin oraz pod naciskiem potrzeb praktycznych, które znacznie wyprzedzały postępy psychologii akademickiej, zaczęły się pojawiać nowe kierunki psychologii. Same tylko próby rozszerzenia badań introspekcyjnych na złożone formy spostrzegania, pamięć logiczna czy myślenie (O. Külpe i szkoła würzburska) doprowadziły do zachwiania się teorii asocjacyjnej, zwracając uwagę na zorganizowany charakter świadomości. M. Wertheimer, W. Köhler i K. Koffka przyjęli za podstawowy aksjomat, że zjawiska psychiczne są dane pierwotnie jako jednorodne, spójne całości nie dające się sprowadzić do sumy „elementów psychicznych”. Ich teoria, nazwana gestaltyzmem lub
psychologią postaci (niemieckie
Gestalt ‘postać’), została wyłożona po raz pierwszy 1912; wychodząc z jej założeń K. Lewin sformułował 1936 teorię pola psychologicznego, opartą na elementach topologii matematycznej; porzucił on oryginalny, ograniczony głównie do spostrzegania obszar zainteresowań postaciowców, pozostając przy ogólnych zasadach, które przeformułował i rozciągnął na całe zachowanie człowieka, jego motywację, osobowość, postawy itd. Na gruncie jego teorii powstały liczne teorie pochodne (np. teoria równowagi poznawczej F. Heidera), znajdujące szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach badań (m.in. psychologia społeczna) i praktyki (m.in. psychoterapia); objęły one ogromną liczbę procesów wewnątrz- i międzyosobniczych, nie tracąc swej aktualności do dziś, choć ich związek z oryginalną koncepcją nie zawsze jest uświadamiany.
O ile odejście psychologii postaci od psychologii klasycznej można określić jako ewolucyjne, to
behawioryzm i
psychoanaliza, które pojawiły się w tym samym czasie, dokonały rewolucji, odrzucając świadomość jako główny przedmiot badania psychologii. Behawioryści amerykańscy (J.B. Watson, E.L. Thorndike, B.F. Skinner) zajęli się powstawaniem i przekształcaniem się nawyków rozumianych jako przystosowawcze reakcje organizmów na bodźce ze środowiska, zaś rosyjski fizjolog I.P. Pawłow rozpoczął badania nad odruchami warunkowymi. Przedmiotem zainteresowania stało się zachowanie (angielskie
behaviour), badane obiektywnie za pomocą perfekcyjnych eksperymentalnych procedur i opisywane w schemacie bodziec–reakcja. Szczury, koty, gołębie i psy stały się uproszczonymi modelami ludzi; o ludzkim zachowaniu wnioskowano wprowadzając do teorii zachowania coraz więcej zmiennych pośredniczących i rozciągając stwierdzone zależności na reakcje coraz bardziej złożone i odległe od tych, które były przedmiotem badania (C.L. Hull); była to konsekwencja ograniczonego pojmowania przedmiotu psychologii, które miało jednak tę zaletę, że pozwalało obronić się skutecznie przed zarzutem mentalizmu i subiektywizmu. Twórca psychoanalizy S. Freud, a także jego uczniowie A. Adler i C.G. Jung, założyciele własnych szkół psychologicznych, zwrócili uwagę na zorganizowany i ukierunkowany charakter zachowania się człowieka, i to zarówno na poziomie świadomości, jak i reakcji zewnętrznych, jednak za główny mechanizm kierujący ludzką aktywnością uznali nie świadomość, lecz pierwotne popędy ukryte głęboko w nieświadomości. Pogląd ten opierał się na obserwacjach z życia codziennego oraz analizie przypadków klinicznych wskazujących na to, że człowiek nie zawsze zdaje sobie sprawę z motywów, które nim kierują, a czasem spostrzega je zupełnie fałszywie lub nierealistycznie. Różni przedstawiciele tego nurtu stworzyli odrębne teorie osobowości, rozwoju psychicznego oraz motywacji, nie kwestionując jednak istnienia nieświadomości; łączyła ich także metoda pośredniego poszukiwania nieuświadamianych przyczyn ludzkich zachowań poprzez analizę snów, wspomnień z dzieciństwa, wolnych skojarzeń itp. Po przeniesieniu się ruchu psychoanalitycznego w okresie poprzedzającym II wojnę światową z Europy do USA powstały nowe prądy rozwijające się w kierunku określanym jako społeczny lub kulturowy (E. Fromm, K. Horney, H.S. Sullivan). Psychoanaliza w różnych odmianach istnieje i rozwija się nadal, bardziej jednak jako metoda leczenia nerwic i badania osobowości niż jako całościowy system teoretyczny stanowiący odrębny kierunek psychologii
Alternatywą dla psychologii klasycznej była także psychologia sowiecka, powstała po 1917; na jej gruncie podjęto próbę opracowania systemu psychologii opartego na filozofii marksistowskiej oraz teorii wyższej czynności nerwowej Pawłowa. Koncepcja ta zaatakowała przede wszystkim paralelizm psychofizyczny, przyjmując zasadę jedności psychofizycznej implikującą jedność czynnika psychicznego zarówno z podłożem organicznym, którego funkcją jest psychika, jak i z obiektami rzeczywistości, które się w niej odzwierciedlają. Przyjęła ona także pogląd, że świadomość jest filogenetycznie i ontogenetycznie pochodna wobec materii, a jej rozwój ma charakter historyczny; zasada łączenia teorii z praktyką została przyjęta jako naczelny postulat metodologiczny. Rozwijana na takich podstawach psychologia długo pozostawała na poziomie teoretycznego samookreślania oraz bezkrytycznego importowania z zagranicy gotowych technik dla praktyki. Mimo że psychologia sowiecka rozwijała się w symbiozie z narzuconą jej filozofią i w ogromnej izolacji, niektóre jej dokonania, jak np. teoria rozwoju psychicznego sformułowana na początku lat 30. przez L. Wygotskiego, zajęły trwałe miejsce w dorobku psychologii; niepodważalny jest także dorobek neuropsychologów sowieckich w dziedzinie badań nad mechanizmami mowy (A. Łuria, P. Anochin), a także dorobek szkoły Pawłowa w dziedzinie badań nad warunkowaniem, które wpłynęły zasadniczo na kształt behawioryzmu.
Po II wojnie światowej, kiedy przygasły spory teoretyczne pomiędzy poszczególnymi kierunkami psychologii, zaczęły pojawiać się próby kompromisów i fuzji. Psychoanaliza uległa wpływom behawioryzmu (J. Dollard i N.E. Miller); na pograniczu psychoanalizy i fenomenologii powstała
psychologia humanistyczna (C. Rogers, A. Maslow). Rozwinął się neobehawioryzm, który od dawna przez E.C. Tolmana miał silne związki z psychologią postaci, a także swoiste problemy z integracją różnych modeli warunkowania (E.R. Guthrie). W latach 60. zaznaczyła się w psychologii nowa tendencja do interpretowania jej przedmiotu w kategoriach regulacji. W USA została opublikowana teoria planów G.A. Millera, E. Galantera i K.H. Pribrama, w Belgii teoria motywacji ludzkiej J. Nuttina, a w Polsce teoria czynności T. Tomaszewskiego. Wszystkie te, niezależnie od siebie powstałe koncepcje połączyło przekonanie, że aktywność człowieka ma charakter czynności, tzn. zachowań o przebiegu zorganizowanym i ukierunkowanym na określone cele. Czynnościami steruje proces przetwarzania informacji, mniej lub bardziej zaawansowany w zależności od poziomu ich organizacji. Czynności człowieka tworzą hierarchiczne systemy określane przez przyjęte cele, dzięki czemu człowiek może być traktowany jako układ zdolny do samosterowania. Taka interpretacja zachowania człowieka miała szereg konsekwencji. Po pierwsze, zarysowała się możliwość sformalizowania i ujednolicenia opisów różnych funkcji i procesów psychicznych rozpatrywanych dotychczas w sposób całkowicie odrębny. Po drugie, powstała możliwość modelowania czynności za pomocą programów komputerowych; pociągnęło to za sobą konieczność zajęcia się problemem reprezentacji rzeczywistości w umyśle człowieka, czyli szeroko rozumianej wiedzy wykorzystywanej do programowania i kontrolowania własnych działań. W konsekwencji zainteresowana tym problemem teoria czynności skierowała poszukiwania wielu psychologów w stronę badania struktury i funkcjonowania umysłu. Badania te, prowadzone na pograniczu psychologii, informatyki i lingwistyki, doprowadziły w połowie lat 70. do powstania nowej dyscypliny zwanej nauką o poznawaniu (
cognitive science), zajmującej się badaniem zarówno naturalnej, jak i sztucznej inteligencji (D.A. Norman, A.M. Collins), w samej zaś psychologii — do wyodrębnienia się nurtu zwanego
psychologią poznawczą.
Rozwój psychologii w ostatnich latach polega na odchodzeniu od koncepcji globalnych. Poszczególne obszary badań związały się na stałe z pewnymi teoriami, których zakres uległ znacznej redukcji. Nie oznacza to bynajmniej dezintegracji, lecz naturalny podział problematyki i przekształcenie się psychologii w zespół nauk psychologicznych, z których każda posługuje się specjalistycznym językiem i własnymi metodami; każda także współpracuje z określonymi naukami pokrewnymi na coraz równiejszych prawach. Nieco inaczej przebiegał rozwój psychologii rozwojowej, tradycyjnie utożsamianej z psychologią dziecka, współcześnie rozciągniętej na zmiany psychiczne związane z dojrzewaniem, pojawiające się na przestrzeni całego życia człowieka. Z jednej strony podlegał on wpływom ogólnych koncepcji teoretycznych, stanowiąc ich uszczegółowienie (Wygotski, Freud), z drugiej zaś był kształtowany przez specyficzne problemy i odrębne teorie. Jednym z takich problemów, który pojawił się po ogłoszeniu teorii ewolucji K. Darwina, było pytanie o to, co w psychice człowieka jest wrodzone, a co nabyte; w późniejszym sformułowaniu W. Sterna jest to podstawowe pytanie psychologii rozwojowej o wpływ 2 czynników: biologicznego i środowiskowego na rozwój psychiczny. Pierwsze próby poszukiwania odpowiedzi na to pytanie nie przyniosły oczekiwanego rezultatu, ale doprowadziły m.in. do stworzenia na początku XX w. testów do pomiaru inteligencji (pierwszą skalę opracował 1904 A. Binet), a także do opracowania 2 metod specyficznych dla psychologii rozwojowej: metody badań podłużnych oraz metody porównywania bliźniąt. Przykładem współczesnej teorii rozwoju sformułowanej poza nurtem głównych prądów teoretycznych jest wywodząca się od J. Deweya i E. Claparède’a funkcjonalistyczna teoria rozwoju poznawczego J. Piageta, która opisuje ten proces w kategoriach przekształcania się systemów operacji umysłowych.
Od początku XX w. rozwijały się także, stymulowane potrzebami praktycznymi, różne działy psychologii stosowanej.
Działy psychologii. Każde zjawisko czy proces będący przedmiotem badań psychologicznych można rozpatrywać z różnych punktów widzenia, co stało się punktem wyjścia rozwoju odrębnych gałęzi psychologii. Psychologia ogólna zajmuje się badaniem przebiegu procesów psychicznych u człowieka dorosłego, analizą ich struktury, procesami elementarnymi, które dają się w nich wyróżnić, ich wzajemnymi stosunkami i funkcją, jaką pełnią w regulacji zachowania się człowieka. W ramach psychologii ogólnej, jako jej bardziej szczegółowe działy, wyodrębniają się psychologie procesów poznawczych (spostrzegania, uczenia się, pamięci, myślenia), procesów decyzyjnych, emocji, motywacji, osobowości. Psychologia rozwojowa rozpatruje procesy psychiczne w aspekcie rozwojowym, zajmuje się ogólnymi prawami rozwoju psychicznego, czynnikami, od których ten rozwój zależy, fazami, jakie dają się wyróżnić w jego przebiegu. Psychologia dziecka, z której psychologia rozwojowa powstała, stanowi do dziś najważniejszy i najbardziej rozbudowany jej dział. W ostatnich dziesięcioleciach podjęto również próby rozwojowego traktowania innych okresów życia; pojawiły się: psychologia prenatalna, interesująca się czynnościami człowieka zachodzącymi przed jego urodzeniem, psychologia starości (gerontologiczna) i psychologia rozwojowa wieku dojrzałego (angielskie adult life span). Wyodrębnia się też psychologię rozwojową filogenetyczną, w odróżnieniu od ontogenetycznej obejmującą zagadnienia powstania i rozwoju psychiki w przebiegu ewolucji (od elementarnych form zwierzęcych po psychikę ludzką). Psychologia społeczna zajmuje się funkcjonowaniem człowieka w sytuacjach społecznych, relacjami jednostki z innymi ludźmi oraz ich wpływem na jej zachowanie się, postawy, przekonania; jako dział specjalny psychologii społecznej wyodrębnia się psychologia małych grup, zajmującą się badaniem procesów wewnątrzgrupowych oraz wpływu, jaki wywiera grupa na będące jej członkami jednostki. Psychologia społeczna rozwinęła się zwłaszcza w USA (F.H. Allport, Th. Newcomb), gdzie w centrum badań są stawiane problemy kształtowania się postaw i opinii społecznych, prowadzi się badania eksperymentalne nad specyfiką poznawania ludzi i innych obiektów społecznych, patologią społeczną, konfliktami społecznymi itp. (R. Zajonc, Ph. Zimbardo i in.). Wyniki tych badań są wykorzystywane w polityce, prawodawstwie, pedagogice i ekonomii. Psychologia fizjologiczna (psychofizjologia) zajmuje się badaniem zależności przebiegu procesów psychicznych od ich podstaw anatomiczno-fizjologicznych; należą tu m.in. takie zagadnienia, jak fizjologiczne podłoże procesów spostrzegania, pamięci, uwagi, uczenia się, emocji, stresu, zmęczenia, snu itp., wpływ środków farmakologicznych na procesy psychiczne; podstawą dla tej dziedziny badań jest neurofizjologia i endokrynologia; na pograniczu nauk o układzie nerwowym i psychologii wyodrębniła się neuropsychologia. Wzbogacają się także metody badań w tym obszarze (komputerowa symulacja funkcji komórek nerwowych i ich zespołów — neuroscience). Psychologia różnic indywidualnych zajmuje się różnicami międzyosobniczymi wyznaczonymi przez inteligencję, zdolności, bada ich zakres, zmienność, czynniki, od których zależą. Psychologia ekologiczna, zwana inaczej etologią ludzką, zajmuje się współzależnościami między psychiką człowieka a jego szeroko rozumianym środowiskiem fizycznym i społecznym. Specjalizacja w zakresie psychologii dokonuje się nie tylko ze względu na różnorodną problematykę, ale również ze względu na metody. Z tego punktu widzenia wyróżnia się obok psychologii eksperymentalnej, obejmującej całość wiedzy psychologicznej zdobytej za pomocą metod eksperymentalnych, także psychologię matematyczną, która do rozwiązywania zagadnień psychologicznych posługuje się metodami analizy matematycznej lub formułuje twierdzenia w języku matematycznym (modele podejmowania decyzji, modele reprezentacji poznawczej i procesów poznawczych: pamięci, spostrzegania, myślenia itp.). Odrębną dziedziną jest psychometria, zajmująca się metodami pomiaru w psychologii, głównie zaś konstruowaniem testów do pomiaru zdolności i cech osobowości. Poza dyscyplinami teoretycznymi w psychologii rozwinęło się wiele gałęzi psychologii
stosowanej, jak psychologia pracy, psychologia wychowawcza, psychologia kliniczna, psychologia sądowa, psychologia wojskowa, psychologia sportu, psychologia organizacji, psychologia twórczości, psychologia ekonomiczna i in. Psychologia stosowana wykorzystuje wyniki badań podstawowych do rozwiązywania problemów praktycznych, ale prowadzi także badania własne uwzględniające problemy specyficzne dla danej dziedziny zastosowań. Najbardziej rozwiniętymi działami psychologii stosowanej, zarówno pod względem użyteczności praktycznej, jak i własnych badań specjalistycznych, są: psychologia pracy, psychologia wychowawcza i psychologia kliniczna. Psychologia
pracy zajmuje się zastosowaniem wiedzy psychologicznej we wszystkich dziedzinach pracy — w przemyśle, handlu, komunikacji i in.; jej pierwszą formą była psychotechnika, zajmująca się badaniem uzdolnień kandydatów do różnych zawodów; stopniowo psychologowie zajęli się również analizą ruchów roboczych i chronometrażem czynności; z czasem ich zainteresowania znacznie się rozszerzyły. Po II wojnie światowej rozwinęła się gałąź psychologii pracy — psychologia inżynieryjna (
human engineering); jest to jedna z nauk ergonomicznych (
ergonomia), a jej zadaniem jest badanie współdziałania człowieka i maszyny w wykonywaniu zadań produkcyjnych oraz dostosowanie konstrukcji maszyn do możliwości człowieka. Współcześnie jednym z najbardziej rozwiniętych działów psychologii pracy jest psychologia organizacji, obejmująca zagadnienia funkcjonowania dużych zespołów ludzkich (sposoby zarządzania, rozwiązywania konfliktów itp.). Psychologia
wychowawcza zajmuje się badaniem psychologicznych prawidłowości procesów nauczania i wychowania oraz zastosowaniem tej wiedzy do rozwiązywania problemów praktycznych. Psychologia
kliniczna zajmuje się badaniem przyczyn i przebiegu zaburzeń emocjonalnych i przystosowania społecznego człowieka, ich rozpoznawaniem, leczeniem i zapobieganiem im. Badania w dziedzinie psychologii klinicznej zmierzają do wykrycia mechanizmów emocjonalnych, specyfiki procesów poznawczych, prawidłowości zachowania, genezy i rozwoju różnych kategorii zaburzeń psychicznych. Zastosowanie tej wiedzy w praktyce obejmuje diagnozę kliniczną (określenie zakresu zaburzonych i niezaburzonych funkcji jednostki i jej środowiska) oraz leczenie w postaci odpowiedniej formy
psychoterapii. Psychologowie kliniczni pracują z osobami: neurotycznymi, z zaburzeniami osobowości, depresyjnymi, psychotycznymi (we współpracy z psychiatrami), uzależnionymi od alkoholu, narkotyków itp.; współpracując z lekarzami różnych specjalności podejmują działania diagnostyczne i psychoterapeutyczne wobec osób z zaburzeniami psychosomatycznymi, przewlekle chorych (psychologia medyczna) i niepełnosprawnych; odrębny dział stanowi neuropsychologia kliniczna, zajmująca się diagnozowaniem i rehabilitacją osób z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. W ramach szeroko pojętej działalności profilaktycznej psychologowie kliniczni prowadzą również krótkoterminową terapię dla osób w sytuacjach kryzysów życiowych, konsultacje psychologiczne i tzw. treningi grupowe dla osób pracujących z zespołami ludzkimi w celu pogłębienia ich umiejętności interpersonalnych. W Polsce wyodrębnia się jako samodzielną dyscyplinę psychologię kliniczną dziecka, która uwzględnia specyfikę rozwojową i odmienność zaburzeń dzieci i młodzieży. Z innych działów psychologii stosowanej w ostatnich dziesięcioleciach rozwinęła się psychologia
twórczości, zajmująca się zagadnieniem uzdolnień różnych typów, etapów twórczości, problematyką psychospołeczną warunków pracy twórczej oraz rozwijaniem, w ramach różnego rodzaju treningów, potencjału twórczego ludzi zajmujących się nauką, sztuką, kierowaniem itp. Pojawiła się psychologia
ekonomiczna badająca zachowania konsumenckie, czyli reakcje na zachowanie rynku, marketing, reklamę itp.